"Ενεκα τών αρετών τούτων τό έργον τού Ηροδότου άπεβη ανάγνωσμα προσφιλές και διδακτικόν, πολλάς δέ γενεάς μερόπων ανθρώπων έπαιδαγώγησε κχί παιδαγωγεί. Άλλά και ό συγγραφεύς αυτού, ό πολύπειρος 'Αλικαρνασεύς, πολλού λόγου έγένετο αφορμή και παρά τοις αρχαίοις και παρά τοις νεωτεροις. Τινές έξήτασαν τόν Ήρόδοτον ώς ιστορικόν, και δή πατερα τής ιστορίας, άλλοι ώς θεολόγον, αναζητούντες τάς έν τώ έργω αυτού διεσπαρμένας θρησκευτικάς αρχάς- άλλοι πάλιν έζήτησαν νά ύποστηρίζωσι τήν άκρίβειαν τών υπ' αυτού ίστορουμενων, περί ής ήγέρθη έν αυτή τή άρχαιότητι αμφιβολία, άλλοι ηθέλησαν νά ύπερασπίσωσι τό άμερόληπτον αυτού, όπερ επίσης παρά τοις άρχαίοις αμφισβητείται, και άλλοι τέλος έξήτασαν τάς περιηγήσεις αυτού άνά τάς τρεις ηπείρους. Τής ημετέρας πραγματείας σκοπός είναι νά έξετάσωμεν διά βραχέων τόν Ήρόδοτον ώς γλωσσολόγον. 

Ό συγγραφεύς πανταχού τού έργου αύτού παρενείρει τώ όντι γλωσσικάς και γραμματικάς ενίοτε παρατηρήσεις" ζητεί πολλάκις νά έρμηνεύση τήν παραγωγήν τού ονόματος χωρών, ατόμων η εθνών μεταφράζει ξένας έπιγραφάς και ξένα ονόματα- πρός τούτοις καίπερ ών Δωριεύς έγραψεν έν διαλέκτω ιωνική και παρέλαβεν έν τώ έργω αυτού πληθυν λέξεων εντελώς ξένων. "Ενεκα πάντων τούτων ένόμισα ουχί άνάξιον του κόπου να εξετάσω ύπό την είρημένην ιδιότητα τον πάτερα της ιστορίας, τοσούτω μάλλον, οσω περί της ιδιότητος αύτού ταύτης, καθ' όσον τουλάχιστον γνωρίζω, δεν γίνεται λόγος. Ό Stein έν τη έκδόσει αύτού ποιείται μνείαν γλωσσικών τίνων χωρίων τού "Ηροδότου, παρεργως όμως και ελλιπώς. 

Και πρώτον άς άρχίσωμεν άπό τών θεών. Ό "Ηρόδοτος έν τω έργω αύτού αναφέρει ότι ή Αφροδίτη έκαλείτο παρά τοις Άσσυρίοις Μύλιττα (1,131,191), παρά τοις Άραψι Άλιλάτ (3,9), παρά τοις Περσαις Μίτρα (6,98) και παρά τοις Σκύθαις Άργίμπασα (4,59). Ό Διόνυσος παρά μεν τοις Άραψιν Όροτάλτ , παρά δέ τοις Αίγυπτίοις "Οσιρις (2,154). Ό Ζευς παρά τοίς Σκύθαις μεν Παπαίος (4,59), παρά τοίς Αίγυπτίοις δέ Άμούν. Ό Απόλλων παρά τοίς Σκύθαις Οίτόσυρος (4.59), παρά τοις Αίγυπτίοις δέ *Ωρος (2,156). Επίσης παρά τοις Σκύθαις ή μεν Γη έκαλείτο Άπί , ή "Εστία Ταβιτί και ό Ποσειδών Θαγιμασάδας (4,59), ενώ παρά τοις Αίγυπτίοις ή Δημήτηρ έκαλείτο Ισις, ή "Αρτεμις Βούβαστις, ό Έπαφος Άπις καί ό Λίνος Μανερώς (2,79,154,156—3,28).

Άλλαγού τού έργου αύτού ό ιστορικός εφιστά την προσοχήν του εις τό όνομα διαφόρων εθνών. Ούτω λοιπόν διδάσκει ήμας ότι οί Περσαι «ύπό μεν "Ελλήνων έκαλούντο Κηφήνες1 ύπο μεντοι σφεων αυτών Άρταίοι», εκλήθησαν δε ούτω άπό τού Περσου υίού τού Περσεως (7,61)' οί δέ Μηδοι ύπό πάντων μεν τό πάλαι έκαλούντο "Αριοί, άφικομενης δέ Μήδειας της Κολχίδος εξ Αθηνών εις τούς Άρίους τούτους μετέβαλον και ούτοι τό όνομα (7,62)· επίσης οτι οϊ Πέρσαι έκάλουν πάντας τούς Σκύθας Σάκας (7,64), ότι οί ύπό τών "Ελλήνων καλούμενοι Σύριοι ύπό τών βαρβάρων εκλήθησαν Άσσυριοι (7,63), οτι οί Φρύγες, ώς οί Μακεδόνες λεγουσι, έκαλοΰντο Βρυγες 2 έφ' Οσον χρόνον Ευρωπαίοι όντες σύνοικοι ήσαν τών Μακεδόνων, μεταβάντες δέ εις τήν Άσίαν μετά της χώρας μετέβαλον και τό όνομα (7,73), οτι τούς Σκύ ­ θας οί "Ελληνες ώνόμασαν ούτω καλουμε'ους πρότερον Σκολότους «τοΰ βασιλέως επωνυμίην» (4,6), ότι οί Βιθυνοί πρότερον έκαλοΰντο Στρυμόνιοι «οίκεοντες έπί Στρυμόνι» (7,75), οτι οί Καπαδόκαι ύπό "Ελλήνων Σύριοι ονομάζονται (1,72) και δ'τι οί Λνκιοι εκλήθησαν ούτως άπό τού Λύκου (1,173).

"Αλλοτε αποφαίνεται γνώμην περί της γλώσσης διαφόρων εθνών, προσπαθών μάλιστα νά άνευρη δι' αυτής και συγγένειαν μεταξύ αυτών ούτω π. χ. προκειμένου περί Πελασγών λεγει Οτι δέν δύναται μεν ακριβώς νά ειπη περί τής γλώσσης των, εάν όμως έπιτρέπηται νά συμπεράνη, λέγει ότι «οί Πελασγοί ήσαν βάρβαρον γλώσσαν ίέντες» (1,57)· επίσης δέν δύναται, λέγει, ακριβώς νά διακρίνη άν «οί Καύνιοι κατά τήν γλώσσαν προσκεχωρήκασι πρός τό Καρικόν γενος ή οί Κάρες πρός τό Καυνικόν (1,172), άλλαγού δέ λέγει οτι οί Κόλχοι είναι συγγενείς τών Αιγυπτίων, διότι ό βίος και ή γλώσσα «έμφερής έστι άλλήλοισι» (2,105), οτι οί Σαυρομάται μεταχειρίζονται μεν γλώσσαν Σκυθικήν, σολοικίζουσιν Ομως, επειδή αί Αμαζόνες δέν έξεμαθον αυτήν καλώς (4,117), οτι παρά τοις "Ιωσι τής Μ . Ασίας διεκρίνοντο τέσσαρα ιδιώματα γλώσσης (1,142) και οτι πρός ούδεμίαν άλλην είναι παρεμφερής ή γλώσσα τών τρωγλοδυτών Αιθιόπων, οίτινες « τετρίγασι κατά περ αί νυκτερίδες» (4,183).

Άλλά και περί τής προφοράς και παραγωγής διαφόρων κυρίων ονομάτων ατόμων τε και εθνών συχνά ποιείται λόγον ό "Ηρόδοτος" ούτω περί τού ονόματος "Αρχανδρος αποφαίνεται Οτι δέν είναι Αίγυπτιακόν (2,98), ότι τό Περσικόν όνομα Μασίστιος κατά τήν έλληνικήν προφοράν ήτο Μακίστιος (9,20), οτι τό όνομα Λιβυη προήλθεν έκ τού ονόματος αυτόχθονος γυναικός, τό τής 'Ασίας έκ τής συζύγου τού Προμηθέως (4,45), ότι τόν Φερών, βασιλέα τών Αιγυπτίων, διεδέξατο Μεμφίτης άνήρ, τού όποιου τό όνομα κατά τήν τών "Ελλήνων φωνήν ήτο Πρωτευς (2,112), Οτι ό τύραννος τών Σάρδεων Κανδαύλης καλείται ύπό τών Ελλήνων Μυρσίλος (1,7) και ότι ή Μαιονία εκλήθη Λυδία άπό του Λυδού, υίού τού "Ατυος (1,7).

Πολλαχού τού έργου τούτου ό Ηρόδοτος μεταφέρει είς τήν έλληνικήν γλώσσαν και ξένας έπιγραφάς ή κύρια ονόματα" ούτω π. χ. έν 1,187 αναφέρει έπιγραφήν τινα τής Σεμιράμιδος, έν 2,106 έτεραν άναφερομενην είς τόν Σέσωστριν, έν 2,125 έπιγραφήν, ής τό περιεχόμενον έγένετο αύτώ, ώς λέγει, γνωστόν δι' έρμηνέως, έν 2,136 άλλην έπιγραφήν πυραμίδος έκ πλίνθων, έν 2,141 έπιγραφήν τού αγάλματος τού βασιλέως τών Σκυθών, έν 3,88 έπιγραφήν ανάγλυφου τού Δαρείου τού Ύστάσπους. Έν δε 6,98 μεταφέρει είς τήν έλληνικήν φωνήν τά ονόματα τών Περσών Δαρείος, Ξέρξης, Αρταξέρξης =Έρ - ξίης, Άρήϊος, Μέγας Άρήϊος. 

Άλλά και είς καθαρώς γραμματικάς παρατηρήσεις κατέρχεται ενίοτε ό ημέτερος ιστορικός. Ούτως έπλυ παραδείγματι έν τώ Α ' βιβλ. (148) διδάσκει ήμας ότι τά ονόματα τών εορτών τών Ιώνων ώς και πάντων τών Ελλήνων κατέληγον είς α, έν δέ τώ αυτώ βιβλίω (139) διϊσχυρίζεται οτι άνεκάλυψέ τι , οπερ έλάνθανε τούς Πέρσας, οτι δηλ. τά ονόματα αυτών όμοια τοις σώμασι και τή μεγαλοπρέπεια τελευτώσι πάντα είς τό αυτό γράμμα, ήτοι ς. 

Πρός τούτοις ό "Ηρόδοτος, ώς είπον ήδη ανωτέρω μεταχειρίζεται πολλάς ξενικάς λέξεις έν τώ έργω αυτού, τάς όποιας και παραθέτω κατωτέρω μετά τίνων συντόμων διασαφήσεων είλημμένων τό πλείστον έκ τής εκδόσεως τού Stein. 

Ένάρεες (1,105)" ούτω κατά τόν Ήρόδοτον έκαλούντο ύπό τών Σκυθών οί πάσχοντες θήλειάν τινα νόσον, τής οποίας και τήν άφορμήν αναφέρει. Περί τής θηλείας ταύτης νόσου ποιείται λόγον και ό Αριστοτέλης έν τοις Ήθικοίς Νικομ. (VII 8) και ό Ιπποκράτης έν τώ περί Αέρων (22), οστις τους πάσχοντας έκ τής νόσου ταύτης ευγενείς Σκύ - θας καλεί άνανδριέας' ό δέ Ηρόδοτος έν βιβλ. 4 (67) καλεί αυτούς και ανδρογύνους. 

Άριμασπους (4,27)" περί τής λέξεως ταύτης ό Ηρόδοτος λέγει τά έξης" «παρά δέ τούτων (δηλ. τών Ίσσηδόνων) Σκύθαι παραλαβόντες λέγουσι, παρά δέ Σκυθέων ήμείς οί άλλοι νενομίκαμεν και όνομάζομεν αυτούς (δηλ. τούς μονοφθάλμους) Άριμασπούς" αριμα γάρ εν καλέουσι Σκύθαι, σπου δέ όφθαλμόν». Ό Ευστάθιος όμως (παρά Διον. τώ Περιηγ. 31) λέγει: αρι μεν τό εν Σκυθιστί, μασπος δέ ό οφθαλμός"επίσης και ό Σχολιαστ. τού Αισχύλου (Προμηθ. 804). Ή ετυμολογία τής λέξεως, περί τής Σκυθικής προελεύσεως τής όποιας οί νεώτεροι άμφιβάλλουσιν, έγένετο πιθανώς ύπό τού Προκοννησίου Άριστέα, οστις έποίησε τά Άριμάσπεια έπη, άφού και είς αυτόν τόν Αίσχύλον ήτο γνωστή. 

"Ασχυ (4,23)" λέξις σκυθική σημαίνουσα κατά τόν Ήρόδοτον ύγρόν τι παχύ και μέλαν, όπερ κατεσκεύαζον έκ τού καρπού δένδρου μεγέθους συκής και καλουμένου ποντικού. "Αξιον παρατηρήσεως είναι ότι και σήμερον έτι έν Ρωσσία μεταχειρίζονται παρόμοιόν τι ύγρόν, οί δέ Τάταροι έν Καζάν έχουσι και αυτήν τήν λέξιν ασχυ = atschi, δι' ής δηλούσι τό όξύ (Erman' s Archi v fur wissensch. Kund e Russl . I 427). 

Πόρατα (4,48)" σκυθικόν όνομα πόταμου, όστις κατά τόν Ήρόδοτον έκαλείτο ελληνιστί Πυρετός και ό οποίος κατά πασαν πιθανότητα είναι ό νύν καλούμενος Προύθος. 

Έξαμπαϊος (4,52)" όνομα κρήνης έν τή Σκυθία και τόπου όθεν αύτη έρρεε" κατά τήν τών "Ελλήνων όμως φωνήν, λέγει ο "Ηρόδοτος, έκαλείτο ό τόπος Ίραι οδοί. 

Οιόρπατα (4,110)' «τάς δέ Αμαζόνας καλέουσι σκυθιστί ο'όρπατα' δύναται δέ τό όνομα τούτο κατά "Ελλάδα γλώσσαν άνδροκτόνοι' οίορ γάρ καλέουσι άνδρα, τό δέ πατά κτείνειν». 

Σπακώ (1,110)" «ούνομα δέ τή γυναικι ήν ή συνοίκεε Κυνω κατά τήν τών "Ελλήνων γλώσσαν, κατά δέ τήν Μηδικήν Σπακώ' τήν γάρ κύνα καλέουσι οπάκα Μήδοι»" ή μηδική λέξις είναι spα (Sanskr. cua=κύων), τό δέ κω είναι κατάληξις. 

Σατραπηιη (1,192)" «και ή άρχή τής χώρας ταύτης (δηλ. τής Άσσυρίας), τήν οί Πέρσαι σατραπηιην καλέουσι, έστί άπασέων τών άρχέων πολλών τι κρατίστη». Έν 3,82 λέγεται ότι ό Δαρείος διήρεσε τό περσικόν κράτος είς 20 σατραπείας. Ή λέξις σατράπης σημαίνει περσιστι τόν κηδεμόνα τού βασιλέως" υπάρχει και εξατράπης (παρά Φωτ. βιβλ. ρ. 120 α 24) και ρήμα έξσατραπεύω έν έπιγραφαίς. Παρά τοις μεταγενεστέροις "Ελλησιν ή λέξις κατέστη κοινή δηλοόσα τόν αλαζόνα και μαλθακόν άρχοντα. 

άτάρβη (1,192)" λέξις περσική δηλούσα μέτρον, τό όποιον κατά τόν Ηρόδοτον «χωρέει μεδίμνου Αττικού πλέον χοίνιξι τρισί Άττικήσι». 

ραδίνάκης (6,119)' επίσης περσική λέξις σημαίνουσα είδός τι πετρελαίου, τό οποίον κατά τόν Ήρόδοτον ητο μέλαν κχί παρείχεν όσμήν βαρείαν.

οροσάγγης (8,85)" «oι δέ εύεργέται βασιλέως όροσάγγαι καλέονται περσιστί»" ή λέξις ευεργέτης παρά ταίς έλληνικαίς πόλεσιν ήτο τίτλος τιμητικός αποδιδόμενος εις ξένους, ώς δηλούται έκ τών επιγραφών παρα τοις Άσιανοίς όμως μονάρχαις είχε διάφορον σημασίαν. Ό Φώτιος και ό "Ησύχιος έρμηνεύουσι τήν λέξιν οροσάγγαι=σωματοφύλακες βασιλέως· έν τή σημασία ταύτη μεταχειρίζεται τήν λέξιν και ό Σοφοκλής ('Αποσπ. 185). Πιθανώς παράγεται ή λέξις έκ τού ορο (άργ. περσ. var = φυλάττειν) και σάγγης = βασιλεύς.

  άγγαρήϊον (8,98)" περί τών ταχυδρόμων τών Περσών τόν λόγον ποιούμενος ό Ηρόδοτος λέγει : «τοΰτο τό δράμημα τών ίππων καλέουσι Πέρσαι άγγαρήϊον». Η λέξις παράγεται έκ τοΰ αγγαρον, οπερ σημαίνει σταθμός- αγγαρος δέ ο και άστάνδης ήτο ό ίππεύς ό άπό σταθμοΰ εις σταθμόν κομίζων τάς έπιστολάς. Κατά τόν Σουίδαν αγγαρος = ό έκ διαδοχής γραμματοφόρος. Ή λέξις άπό τών μηδικών πολέμων και εφεξής ήτο, ώς φαίνεται, γνωστή, όθεν ό Αισχύλος έν 'Αγαμεμν. 282 ήδύνατο νά εϊπη «φρυκτός δέ φρυκτόν δεΰρ' άπ' άγγάρου πυρός έπεμπε». Κοινότερα κατέστη ή λέξις παρά τοις μεταγενεστέροις, έξ ής και τά παρ' ήμϊν σήμερον άγγαρενω και αγγαρεία.

τυκτα (9,110)· λέξις επίσης περσική, τήν οποίαν ό Ηρόδοτος μεταφράζει εις δείπνον βααιλήϊον τέλειον.

χάμψαι (2,69)" λεξις αιγυπτιακή δηλοΰσα τούς κροκοδείλους, ήτις διεσώθη μέχρι σήμερον παρά τοις Κόπταις.

Μενδης (2,46)" αιγυπτιακή λέξις δηλοΰσα τόν τράγον και τόν Πάνα. καλάσιρις (2,81)" λέξις αίγυπτ. = χιτών λινοΰς καθήκων μέχρι τών σκελών και θυσανωτός, εξ ου και τό μάχιμον γένος τών Καλασιρίων (πρβ. 2,164).

 κυλληστις (2,77) και κύλλαστις' λέξις αίγυπτ. σημαίνουσα άρτον έξ ολυρών.

λωτόν (2,92)· «φύεται έν τοις ύδασι κρίνεα πολλά, τά Αιγύπτιοι καλέουσι λωτόν». Ή λέξις λοιπόν αιγυπτιακή, ώς φαίνεται, ούσα εισήχθη άπό τών αρχαιοτάτων ήδη χρόνων παρά τοις "Ελλησι και άπεδόθη ύπ' αυτών εις διάφορα φυτά.

  βάρις (2,96)· επίσης αίγυπτ. λέξις δηλοΰσα μικρόν πλοιάριον. κίκι (2,94)· αίγυπτ. λέξις σημαίνουσα ελαιον όπερ έξήγετο έκ τοΰ καρποΰ τών σιλλικυπρίων.

πίρωμις (2,143)" ή αιγυπτιακή λέξις pi-romi s = άνήρ· κατά τόν Hρόδοτον «πίρωμις δέ έστι κατά Ελλάδα γλώσσαν καλός κάγαθός».

άσμάχ (2,30)" ούτως έκαλοΰντο παρά τοις Αίθίοψι κατά τόν "Ηρόδοτον οί έξ αριστεράς χειρός παριστάμενοι τώ βασιλεΐ. 

Βάττος (4,155)" ό Ηρόδοτος τήν λέξιν ταύτην θεωρεί λιβυκήν σημαίνουσαν βασιλέα' πιθανώς είναι λέξις πεποιημένη, σχέσιν έχουσα πρός τό βατταρίζω κ.τ.τ . 

ζεγεριες (4,192)· λέξις λιβυκή, τήν οποίαν ό Ηρόδοτος μεταφέρει,εις τήν έλληνικήν διά τής λέξεως βουνοϊ (πρβλ. 199). Παρά τω Ησυχίω ή λέξις άπαντα ζεγέριαι, δηλοί δέ είδος μυών έν Λιβυκή. 

Σίγυνναι (5,9). Κατά τόν Ήρόδοτον πέραν τοΰ "Ιστρου κατώκουν μόνον οί καλούμενοι Σίγυνναι. Περί τούτων ουδείς έτερος αναφέρει έκτος τοΰ 'Απολ. "Ροδ. (4,320), όστις λέγει ότι οί Σίγυννοι κατώκουν παρά τάς έκβολάς τοΰ "Ιστρου. Παραδόξως πως όμως ό Στράβων (11,11,8) άναφερει φυλήν τινα Σιγυννους παρά τόν Καύκασον ομοίους πρός τούς Σιγύννας τοΰ "Ηροδότου. Περί τής φυλής ταύτης ό "Ηρόδοτος λέγει μεν ότι ήσαν άποικοι τών Μήδων, δέν δύναται όμως νά απόδειξη πώς έγένοντο. Ακριβολόγων δέ περί τής λέξεως ό ιστορικός λέγε: ότι Σιγύννας έκάλουν οί Λίγυες, οί πρός βορράν τής Μασσαλίας οικοΰντες, τούς καπήλους, οί δέ Κύπριοι τά δόρατα" κατά τόν Σουίδαν ούτως έκάλουν τά δόρατα και οί Μακεδόνες. Ή λέξις επί τής σημασίας ταύτης περιήλθεν εις κοινήν χρήσιν, ώς φαίνεται, άλλά κατά διάφορον μορφήν και γραφήν (δηλ. σιγύνης, σιγύνη, σίγυννα, σίγυννος, σίγυμνον. σιβύνη, ζιβύνη και άλλως). 

βεκός (2,2)" λέξις φρυγική σημαίνουσα άρτον παρά Στράβωνι (8,3) τονίζεται βέκος, επίσης και παρά τω Σχολιαστ. τοϋ 'Απολ. 'Ροδ. (4,262)" ό δέ Σχολ. τοΰ 'Αριστοφ. εχει και τύπον γεν. βεκους. 

λάδανον (3,112)" λέξις αραβική (έλλην. = λήδανον), δηλοΰσα τό μΰρον όπερ συνηθροίζετο εις τούς πώγωνας τών αιγών έκ τίνος φυτοΰ, όπερ έκαλεϊτο λήδος ή λήδον. 

σάγαρις (7,64)" λέξις ξένη, ισως σκυθική, σημαίνουσα όπλον ομοιον άξίνη. 

κινάμωμον (3,111)" φοινικική λέξις, τήν οποίαν ό Ηρόδοτος μεταφράζει διά τοΰ κάρφη. 

λήϊτον (7,197)" «λήϊτον δέ καλέουσι τό πρυτανήϊον οί Αχαιοί»" ή λέξις παράγεται έκ τοΰ λεώς, έξ ού και λητουργία" λήϊτον λοιπόν = δημόσιον. 

Έ κ τών προεκτεθέντων καταφαίνεται οτι ό Ηρόδοτος οϋ μόνον συμβάντα ιστορικά καϊ μύθους έγνώριζε νά άφηγήται μετά τής ιδιαζούσης αύτώ χάριτος, άλλά καϊ είς ζητήματα γλωσσικά έστρεφε συχνότατα τήν προσοχήν αύτοΰ' εντεύθεν αί πλείσται παρατηρήσεις αυτού περί συγγενείας γλωσσών, παραγωγής ονομάτων ατόμων και εθνών καϊ ή συχνή χρήσις ξένων λέξεων έν τώ έργω αύτού. Αί λέξεις αύται (άσσυριακαί, άραβικαί, λιβυκαί, φοινικικαί, περσικαί, σκυθικαί, αιγυπτιακάι) είναι βεβαίως καρπός τών περιηγήσεων του ιστορικού- άλλ' άρά γε ήτο κάτοχος ξένης τινός γλώσσης ;

Είς τήν έρώτησιν ταύτης είναι δύσκολον νά απάντηση τις, ώς είναι δύσκολος ή άπάντησις και είς τήν έρώτησιν, διά ποίαν αίτίαν έπεχείρησεν ό Ηρόδοτος τάς περιηγήσεις του. Έν τώ έργω αυτού δεν γίνεται μνεία ούτε περί του ενός ούτε περί τοΰ έτερου ζητήματος, ή μάλλον περί τοΰ ζητήματος τής γλώσσης ρητώς ενίοτε αναφέρει ότι μετεχειρίζετο διερμηνέα (πρβλ. 2,125)" οΰχ ήττον τολμώ νά υποθέσω οτι άνήρ οίος ό Ηρόδοτος, τοσούτον λεπτολογών περί γλωσσικών ζητημάτων, άν δεν ώμίλει, τουλάχιστον θά ένόει και άλλην τινά έκτος τής ελληνικής γλώσσαν. 

Έν Θεσσαλονίκη. Ε Μ Μ ΑΝ . ΔΑΥΙΔ

1 Ή επωνυμία Κηφήνες αποδεικνύει οτι οί αρχαίοι πολλάκις ένεκα τών παραδόσεων καϊ τών μύθων ύπέπιπτον εις Ίστορικάς πλάνας. Κηφήνες ήσαν κυρίως οί Άσσυριοι συγγενείς τών Αιθιόπων άπό τοϋ Κηφέως υίοΰ τοΰ Βήλου, οϊτινες έκυρίευσαν τήν Άσίαν μέχρι της Μεσογ. θαλάσσης" επειδή δε οί "Ελληνες ού μόνον της κυρίως "Ελλάδος άλλά καϊ τής Μ. Ασίας δέν είχον σαφή γνώσιν τών διαφόρων τής Ασίας κατακτητών, άπεδόθη ύπ' αυτών τό ονομα εις τους Πέρσας, καθ' όσον μάλιστα ο Περσεύς ο εγγονός τοΰ Κηφέως ένεκα τής συνωνυμίας εθεωρείτο και ύπ' αυτών τών Περσών ώς γενάρχης αυτών (πρβλ. 7,150). Τό δέ όνομα Άρταϊοι παράγεται έκ τοϋ έπιθ. arta, όπερ υπάρχει εις πολλά κύρια ονόματα (Άρτάβανος, Αρταφέρνης, Αρταξέρξης κ.λ.) και σημαίνει υψηλός, ισχυρός, ευγενής.

2 Τό όνομα Βρίγες ή καϊ Βρυγες είναι κατά τήν Μακεδ. προφοράν ώς και Βίλιππος, Βερενίκη κ.τ.τ.

pdf

Αναδημοσίευση Philomαtheia 04 Σεπτεμβρίου 2022

Ο όρος Αρχαία Ελληνικά Ημερολόγια χρησιμοποιείται για να περιγράψει, ως σύνολο, τα διάφορα ημερολόγια που χρησιμοποιούνταν κατά τόπους από τους αρχαίους Έλληνες. Όπως είναι γνωστό, στην αρχαία Ελλάδα δεν υπήρχε μια ενιαία διακυβέρνηση, αλλά η χώρα χωριζόταν σε πολλά κράτη (πόλεις ή βασίλεια) και ως εκ τούτου, κάθε κράτος διέθετε το δικό του ημερολόγιο προσαρμοσμένο στις δικές του ιδιαίτερες παραδόσεις.

Η ανασύνδεση των πληροφοριών από διάφορες ιστορικές πηγές παρέχει μια καλή κατανόηση του Αττικού ημερολογίου, του ημερολογίου που χρησιμοποιούταν στην αρχαία Αθήνα. Συγκρίνοντας το Αττικό ημερολόγιο με τις πληροφορίες που υπάρχουν για τα ημερολόγια των άλλων Ελλήνων, προκύπτει ότι, από τεχνικής απόψεως, τα ελληνικά ημερολόγια λειτουργούσαν με τους ίδιους βασικούς κανόνες. Έτσι, το Αττικό ημερολόγιο μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως βάση για την κατανόηση και των υπόλοιπων αρχαίων ελληνικών ημερολογίων.

Ένα κράτος, πολλά ημερολόγια

Το παράδειγμα της Αθήνας μας δείχνει ότι δεν υπήρχε ένα καθολικής χρήσης ημερολόγιο, αλλά διαφορετικά ημερολόγια χρησιμοποιούνταν παράλληλα για να εξυπηρετήσουν διαφορετικούς σκοπούς. Στην Αθήνα για παράδειγμα χρησιμοποιούνταν:

• ένα θρησκευτικό/εορταστικό ημερολόγιο, για τον καθορισμό των θρησκευτικών εορτών
• ένα κρατικό/πολιτικό ημερολόγιο, που καθόριζε ζητήματα της πολιτικής ζωής, όπως π.χ. η διάρκεια της θητείας των αξιωματούχων της πόλης
• ένα εποχικό/μετεωρολογικό ημερολόγιο, που εφαρμοζόταν στα παραπήγματα για να πληροφορήσει το πληθυσμό της πόλης, ο οποίος αξιοποιούσε τις πληροφορίες για ενέργειες που σχετίζονταν με μια συγκεκριμένη εποχή, όπως π.χ. η ναυσιπλοΐα, γεωργικές εργασίες κτλ.

Όπως μαρτυρούν οι ιστορικές πηγές, τα ημερολόγια αυτά, λειτουργούσαν ανεξάρτητα το ένα από το άλλο - το «θρησκευτικό έτος» δεν είχε ίδια διάρκεια με το «πολιτικό έτος» και οι μήνες του κρατικού ημερολογίου ήταν εντελώς ανεξάρτητοι από τους μήνες του θρησκευτικού ημερολογίου. Τελικά, στο τέλος του 5ου αιώνα π.Χ. το κρατικό ημερολόγιο των Αθηναίων συγχρονίστηκε με το θρησκευτικό. Οι ελάχιστες έως και ανύπαρκτες πληροφορίες, που κατέχουμε για τα κρατικά ημερολόγια άλλων κρατών, μας αναγκάζουν να επικεντρώσουμε το ενδιαφέρον μας στα θρησκευτικά ημερολόγια των αρχαίων Ελλήνων.

Σύγκριση με το σύγχρονο ημερολόγιο

Στις μέρες μας, το Γρηγοριανό ημερολόγιο έχει επικρατήσει σε παγκόσμιο επίπεδο. Πρόκειται για ένα ηλιακό ημερολόγιο, που ορίζει ότι ένα έτος διαρκεί όσο μια πλήρης περιστροφή της Γης γύρω από τον ήλιο. Κάθε έτος του Γρηγοριανού ημερολογίου χωρίζεται σε 12 μήνες και διαρκεί συνολικά 365 ημέρες ή 366 ημέρες όταν το έτος είναι δίσεκτο. Ο υπολογισμός των δίσεκτων ετών είναι αυστηρά καθορισμένος, με την επιπλέον ημέρα σε κάθε δίσεκτο έτος να προστίθεται ως τελευταία τον 2ο μήνα του έτους - τον Φεβρουάριο.

Τα θρησκευτικά ημερολόγια των αρχαίων Ελλήνων από την άλλη, δεν ήταν ηλιακά, αλλά ηλιοσεληνιακά· καθώς βασίζονταν στους κύκλους των φάσεων της σελήνης για να καθορίσουν τους μήνες και στο χειμερινό ηλιοστάσιο ^{[Σημ. 1]} για να καθορίσουν την έναρξη του νέου έτους. Ένα σεληνιακό έτος αντιστοιχεί σε 12 σεληνιακούς μήνες των 29 ή 30 ημερών ο καθένας και διαρκεί περίπου 354 ημέρες, ενώ το χειμερινό ηλιοστάσιο απέχει από το επόμενο περίπου 365 ημέρες (όσο δηλαδή ένα ηλιακό έτος). Για να είναι ο πρώτος μήνας του έτους πάντα ο ίδιος και οι μήνες να διατηρούν μια σχετική θέση μέσα στις εποχές έπρεπε να καθοριστεί μια περίοδος μέσα στην οποία θα γινόταν «επανασυγχρονισμός» του σεληνιακού έτους με το ηλιακό έτος. Αυτό επιτεύχθηκε (μερικώς) με την προσθήκη ενός «εμβόλιμου» μήνα κάθε δύο με τρία χρόνια, που οδηγούσε την δημιουργία ενός έτους διάρκειας 384 ημερών.

Σε σχέση με τα σημερινά δεδομένα αξιοσημείωτα είναι και τα εξής:

• Η ημέρα για τους αρχαίους Έλληνες δεν ξεκινούσε τα μεσάνυχτα, αλλά με τη δύση του ηλίου.
• Για τα αρχαία ελληνικά θρησκευτικά ημερολόγια ο μήνας ξεκινούσε με τη νέα σελήνη.
• Ο χωρισμός ενός έτους του Γρηγοριανού ημερολογίου σε 12 μήνες είναι μια παράδοση που πηγάζει από τα αρχαία σεληνιακά ημερολόγια. Όμως, σε αντίθεση με ότι ισχύει σήμερα, οι μήνες των αρχαίων ημερολογίων δεν είχαν σταθερό πλήθος ημερών (όπως π.χ. ο Σεπτέμβριος έχει σταθερά 30 ημέρες), αλλά η διάρκεια του κάθε μήνα κηρυσσόταν λίγο πριν το τέλος του, σε μια προσπάθεια να συμπέσει η έναρξη του επόμενου μήνα με τη νέα σελήνη.
• Η δυνατότητα που δινόταν στους αξιωματούχους του εκάστοτε κράτους να χειραγωγούν το ημερολόγιο, οδήγησε σε αδιανόητα, για τα σημερινά δεδομένα, συμβάντα. Αναφέρονται περιπτώσεις όπου κάποιος μήνας επιμηκυνόταν, με επανάληψη κάποιων από τις τελευταίες ημέρες του, με σκοπό την εξυπηρέτηση σκοπιμοτήτων. Αυτό φυσικά προκαλούσε τον αποσυγχρονισμό του ημερολογίου με τις φάσεις της σελήνης.
• Οι αρχαίοι Έλληνες δεν απαριθμούσαν τα έτη όπως γίνεται στο σύγχρονο ημερολόγιο. Για τα θρησκευτικά ζητήματα δεν υπήρχε λόγος να κρατήσουν ακριβείς καταγραφές. Για τα κρατικά ζητήματα οι ετήσιες καταγραφές γίνονταν με τη χρήση του ονόματος του «επωvύμου» αξιωματούχου του κράτους. Ο Τίμαιος ο Ταυρομενίτης, στα τέλη περίπου του 4ου αιώνα π.Χ., καθιέρωσε το πανελλήνιο σύστημα χρονολόγησης με βάση τις Ολυμπιάδες, που χρησιμοποιήθηκε ευρύτατα στην ιστοριογραφία, αλλά δεν φαίνεται να άλλαξε κάτι σε τοπικό επίπεδο.

Οι μήνες του θρησκευτικού ημερολογίου

Οι ημέρες του μήνα

Όπως αναφέρθηκε και πρωτύτερα, κάθε μήνας ξεκινούσε με την εμφάνιση της νέας σελήνης και αυτή η πρώτη ημέρα του μήνα λεγόταν «νουμηνία» (δηλ. νέος μήνας) σε όλα τα ελληνικά ημερολόγια. Σε κάποια (λιγοστά) ημερολόγια, οι ημέρες 2 έως 30 ονομάζονταν με τη σειρά «δεύτερη», «τρίτη» κτλ. Τα περισσότερα όμως ημερολόγια χώριζαν το μήνα σε τρία δεκαήμερα και οι ημέρες ονομάζονταν με βάση το δεκαήμερο στο οποίο ανήκαν.

Στο πιο καλά τεκμηριωμένο Αττικό ημερολόγιο, οι ημέρες του πρώτου δεκαημέρου (μετά τη νουμηνία) αριθμούνταν από το 2 έως το 10 και ακολουθούνταν από το χαρακτηρισμό «ισταμένου». Οι επόμενες ημέρες αριθμούνταν από το 1 έως το 9 και ακολουθούνταν από το χαρακτηρισμό «επί δεκάδι». Η δέκατη μέρα του δεύτερου δεκαημέρου (εικοστή του μηνός) την ονόμαζαν «εικάς». Οι ημέρες του τελευταίου δεκαημέρου, είτε αριθμούνταν κανονικά από το 1 έως το 9 και ακολουθούνταν από το χαρακτηρισμό «επί εικάδη», είτε αριθμούνταν αντίστροφα από το 10 έως το 2 και ακολουθούνταν από το χαρακτηρισμό «απιόντος». Η τελευταία ημέρα του μήνα λεγόταν «ένη και νέα», δηλαδή παλιά και νέα, επειδή ήταν το όριο του παλαιού με τον νέο μήνα. Προσέξτε ότι δεν ήταν απαραίτητα η 30η του μήνα, θα μπορούσε κάλλιστα να είναι η 29η, παραλείποντας την «9η επί εικάδη» / «2η απιόντος».

Με παρόμοιο τρόπο γινόταν η ονοματοδοσία και στα υπόλοιπα ημερολόγια που χώριζαν τον μήνα σε τρία δεκαήμερα. ^{[Σημ. 2]}

Ονομασίες των μηνών

Κάθε ελληνικό κράτος χρησιμοποιούσε τα δικά του ονόματα για τους μήνες. Στις περισσότερες περιπτώσεις τα ονόματα των μηνών σχετίζονταν με κάποια από τις εορτές που τελούνταν κατά τη διάρκεια του μήνα αυτού. Όταν ήταν η χρονιά που έπρεπε να γίνει χρήση ενός εμβόλιμου μήνα, ένας από τους κανονικούς μήνες του έτους επαναλαμβανόταν και έπαιρνε τον χαρακτηρισμό «εμβόλιμος» - π.χ. μέσα στο έτος υπήρχε ο μήνας «Ποσειδωνιών» και ο πρόσθετος μήνας ονομαζόταν «Ποσειδωνιών Εμβόλιμος» - ή σε άλλες περιπτώσεις «o δεύτερος» - π.χ. μέσα στο έτος υπήρχε ο μήνας «Ποιτρόπιος» και ο πρόσθετος μήνας ονομαζόταν «Ποιτρόπιος o δεύτερος».

Αιτωλικό ημερολόγιο

Προκύκλιος, Ἀθαναίος, Βουκάτιος, Διός, Ἑυθυαίος, Ὁμολώιος, Ἑρμαίος, Διονύσιος, Ἀγύειος, Ἱπποδρόμιος, Λαφραίος, Πάναμος

Αργολικό ημερολόγιο

Ερμαίος, Αρνείος, ( ; ), ( ; ), ( ; ), Πάναμος, Αγυιέος, Κάρνειος, Ἀγύειος, ( ; ), -, ( ; )

Αττικό ημερολόγιο ^{[Σημ. 1]}

Ἑκατομβαιών, Μεταγειτνιών, Βοηδρομιών, Πυανεψιών, Μαιμακτηριών, Ποσειδεών, Γαμηλιών, Ανθεστηριών, Ελαφηβολιών, Μουνιχιών, Θαργηλιών, Σκιροφοριών

Βοιωτικό ημερολόγιο

Βουκάτιος, Ἑρμαίος, Προστατήριος, Ἀγριώνιος, Θειλούθιος, ( ; ), Ὁμολώιος, Ἱπποδρόμιος, Πάναμος, Παμβοιώτιος, Δαμάτριος, Ἀλαλκομένιος

Δελφικό ημερολόγιο

Βουκάτιος, Ἡραίος, Απελλαίος, ( ; ), Δαδαφόριος, Ποιτρόπιος, Βύσιος, Ἀρτεμίσιος, Ἡράκλειος, Βοαθόος, Ιλαίος, Θεοξένιος

Ημερολόγιο Επιδαύρου

Αζόσιος, Κάρνειος, Πραράτιος, Ερμαίος, Γάμος, Τέλεος, Ποσίδαιος, Αρταμίσιος, Αγριάνιος, Πάναμος, Κύκλιος, Απελλαίος

Ημερολόγιο Ηλείας

( ; ), Ἀπολλώνιος, Παρθένιος, Ἀλφιοίος, Ἀλφιοίος, Θυΐος, ( ; ), Διόσθυος, ( ; ), Ελάφιος, ( ; ), ( ; )

Ημερολόγιο του Μηχανισμού των Αντικυθήρων^{[Σημ. 3]}

Φοινικαίος, Κράνειος, Λανοτρόπιος, Μαχανεύς, Δωδεκατεύς, Εὔκλειος, Ἀρτεμίσιος, Ψυδρεύς, Γαμείλιος, Ἀγριάνιος, Πάναμος, Ἀπελλαῖος

Θεσσαλικό ημερολόγιο

Ἰτῶνιος, Πάνημος, Θεμίστιος, Ἀγαγύλιος, Ἀπολλῶνιος, Ἑρμαῖος, Λεσχανόριος, Ἂφριος, Θυίος, Ὁμολῶιος, Ἱπποδρόμιος, Φυλλικός

Κρητικό ημερολόγιο

Θεσμοφορίων, Ἑρμαῖος, Ιμάνιος, Μετάρχιος, Αγύειος, Διόσκουρος, Θεοδόσιος, Πόντιος, Ραβίνθιος, Υπερβερεταίος, Νεκύσιος, Βασίλειος

Λακωνικό ημερολόγιο

Ἡράσιος, Απελλαίος, Διόσθυος, ( ; ), Ελευσίνιος, Γεράστιος, Αρτεμίσιος, Δελχίνιος, Φλιαστός, Ἑκατομβεύς, Κάρνειος, Πάναμος

Λοκριδικό ημερολόγιο

Οι μήνες στο ημερολόγιο της Λοκρίδας δεν είχαν κάποιο όνομα, αλλά απλά αριθμούνταν ως πρώτος, δεύτερος κτλ.

Μακεδονικό ημερολόγιο

Αὐδυναῖος, Περίτιος, Δύστρος, Ξανθικός, Ἀρτεμίσιος, Δαίσιος, Πάνημος, Λώος, Γορπιαῖος, Ὑπερβερεταῖος, Δίος, Ἀπελλαῖος

Ροδιακό ημερολόγιο

Ἀγριάνιος, Βαδρόμιος, Θευδάσιος, Δάλιος, Ἀρταμίτιος, Πάναμος, Πεδαγειτνύος, Ὑακίνθιος, Κάρνειος, Θεσμοφόριος, Σμίνθιος, Διόσθυος

Σικελικό ημερολόγιο

Θεσμοφόριος, Δάλιος, ( ; ), Αγριάνιος, ( ; ), Θευδάσιος, Αρτεμίτιος, ( ; ), Βαδρόμιος, Ὑακίνθιος, Κάρνειος, Πάναμος

Η εξέλιξη των ημερολογίων

Και ενώ αρχικά η διάρκεια των μηνών και η εισαγωγή του εμβόλιμου μήνα ήταν αυθαίρετες και βασίζονταν καθαρά σε εμπειρικές παρατηρήσεις, με την πάροδο του χρόνου φαίνεται πως σε κάποια ημερολόγια - σίγουρα όχι σε όλα και σίγουρα όχι ταυτόχρονα - άρχισαν να εφαρμόζονται πιο επιστημονικές προσεγγίσεις.

• Αρχικά αξιοποιήθηκε η «οκταετηρίς», ένας κύκλος 8 ηλιακών ετών μετά τον οποίο οι σεληνιακοί μήνες επανέρχονται στις ίδιες περίπου ημερομηνίες του ηλιακού έτους. Η εισήγηση της αποδίδεται στον Κλεόστρατο.
• Στη συνέχεια αξιοποιήθηκε ο Κύκλος του Μέτωνος, ένας κύκλος 19 ηλιακών ετών που ισούνται σχεδόν με 235 σεληνιακούς μήνες. Ο κύκλος αυτός επιβάλει τη χρήση συνολικά 7 εμβόλιμων μηνών στα 19 χρόνια, οι οποίοι εισάγονταν στα έτη 3, 6, 8, 11, 14, 17 και 19 του κύκλου. Ο εισηγητής του ήταν ο Μέτων ο Αθηναίος περίπου το 432 π.Χ.^{[Σημ. 4]}
• Τέλος αξιοποιήθηκε ο Κύκλος του Καλλίππου, μια βελτίωση του Κύκλου του Μέτωνος, που τον επεκτείνει σε 76 ηλιακά έτη και 940 σεληνιακούς μήνες. Ο εισηγητής του ήταν ο Κάλλιππος περίπου το 330 π.Χ.^{[Σημ. 4]}

Τα Ελληνικά ημερολόγια στη Ρωμαϊκή εποχή

Τα ελληνικά ημερολόγια συνέχισαν να χρησιμοποιούνται τοπικά και μετά τη σταδιακή κατάκτηση των ελληνικών κρατών από τους Ρωμαίους. Υπάρχουν στοιχεία πως χρησιμοποιούνταν για αρκετούς αιώνες μετά την καθιέρωση του Ιουλιανού ημερολογίου, ως τον 4ο με 5ο αιώνα μ.Χ. και έπαψαν να χρησιμοποιούνται μετά την επικράτηση του Χριστιανισμού.

Σημειώσεις

Δείτε επίσης

• Γρηγοριανό ημερολόγιο
• Ιουλιανό ημερολόγιο

Ξενόγλωσση βιβλιογραφία

• Alan Edouard Samuel, Greek and Roman Chronology: Calendars and Years in Classical Antiquity, Volume 1, Part 7, C.H.Beck, 1972. [1]
• Edward Greswell, Origines Kalendariæ Hellenicæ: Or, The History of the Primitive Calendar Among the Greeks, Before and After the Legislation of Solon, Volume V, Oxford University Press, 1862. [2]

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Αρχαίο Αττικό Ημερολόγιο
• Ημερολόγιο Σπάρτης & Δελφών
• Μακεδονικοί μήνες Αρχειοθετήθηκε 2012-11-14 στο Wayback Machine.
• Το αρχαίο Ελληνικό ημερολόγιο σε εφαρμογή

από το pronews.gr

Δες ακόμη:  Η ετυμολογία των ονομάτων των 12 μηνών

Οι έννοιες και οι αντιλήψεις που θα παρουσιαστούν, αν και ντύνονται μέσα από τα πρόσωπα του μύθου «δεν έχουν μυθολογικό χαρακτήρα, αλλά αλλά είναι αποτέλεσμα ενός άμεσου, εμπειρικού, μη συμβολικού τρόπου σκέψης» (Kirk et al. 2013: 24).Οι αντιλήψεις αυτές συμπίπτουν χρονικά με τη Θεογονία του Ησιόδου, και τη γενικότερη προσπάθεια των ανθρώπων να θεωρήσουν ότι έλκουν την καταγωγή τους «από έναν κοινό πρόγονο ή ζευγάρι προδρόμων».

Η προφιλοσοφική ιδέα της ψυχής ως άυλου ειδώλου του σώματος που του δίνει ζωή, που όταν αυτό πεθαίνει εκείνη ζει μια θλιβερή, χλωμή ύπαρξη στον Άδη μας είναι τόσο γνωστή, κυρίως από τον Όμηρο, ώστε δεν χρειάζεται να την περιγράψουμε εδώ (βλ. ωστόσο τo έργo του E. R. Dodds The Greeks and the Irrational, Berkley 1951 και του Jaeger Theology of the Early Greek Philosophers, Oxford 1947). Ο πρώτος έλληνας που πραγματεύθηκε ρητά την ψυχή ως κάτι που έχει ηθική σημασία (πόσο δεδομένο για τον δυτικό κόσμο του 21ου αιώνα!;) ήταν ο Πυθαγόρας (580 π.Χ. - 496 π.Χ.) ενώ ο Ηράκλειτος (περίπου 544 - περίπου 484 π.Χ) ήταν ο πρώτος που επισήμανε ότι η γνώση της ψυχής έχει άμεση σχέση με τη γνώση της δομής του κόσμου (πρβλ. τη πίστη του A. Einstein στη μεταθανάτια ζωή καθώς η ψυχή είναι ενέργεια και η ενέργεια ζει για πάντα, αλλάζοντας μορφή χωρίς ποτέ να χάνεται).

Παράλληλα με την ομηρική αυτή αντίληψη της ψυχής, ήταν εδραιωμένη και η πεποίθηση ότι η ουσία της ψυχής σχετίζεται με τον αιθέρα, δηλαδή την ουσία των άστρων. Το κατά πόσο η διαπίστωση ότι το σώμα των ανθρώπων είναι κατασκευασμένο από υλικά που δημιουργήθηκαν στο εσωτερικό των άστρων τρισεκατομμύρια χρόνια πριν, ανακάλυψη μόλις των τελευταίων δεκαετιών, είναι συμπτωματική ή όχι αποτελεί ενδιαφέρον πεδίο διαλόγου μεταξύ αστροφυσικών, χημικών, φιλοσόφων και φιλολόγων.

Το σχήμα και η φύση του κόσμου κατά την αρχαιότητα δεν περιορίζεται στη γνωστή σε μας επίπεδη γη. Ο τρόπος που φαντάζονταν τα συστατικά της μέρη ήταν περιπλοκότερος. Συγκεκριμένα, πληροφορίες που αντλούμε από διάσπαρτα χωρία του Ομήρου, ο ουρανός είναι ένα στερεό ημισφαίριο, σαν μια ανάποδη κούπα (P 425 χάλκεον ουρανόν, επίθετο που εκφράζει στερεότητα και λαμπρότητα). Ο ουρανός σκεπάζει την στρογγυλή, επίπεδη γη.

Χάρτης του 1595 που απεικονίζει την ιδέα του σχήματος και της δομής της γης και των ηπείρων.

1       Όμηρος, Θ 13 (Ιλιάς, μιλάει ο Δίας):

τόσσον ἔνερθ᾽ Ἀΐδεω ὅσον οὐρανός ἐστ᾽ ἀπὸ γαίης·
με τούτα εγώ τα χέρια μου στα σκότη του Ταρτάρου,

πολύ μακράν στα τρίσβαθα του κόσμου καταχθόνια,

που πύλες έχει σιδηρές και χάλκινο κατώφλι,

κάτω απ᾽ τον Άδη όσο της γης ο ουρανός απέχει·

(Μτφρ.: Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, 2012)

2      Ησίοδος, Θεογονία 726 (Τάρταρον):

τὸν πέρι χάλκεον ἕρκος ἐλήλαται· ἀμφὶ δέ μιν νὺξ
τριστοιχὶ κέχυται περὶ δειρήν· αὐτὰρ ὕπερθε
γῆς ῥίζαι πεφύασι καὶ ἀτρυγέτοιο θαλάσσης.
Χάλκινο φράγμα από γύρω τον κυκλώνει. Και γύρω του,
στο λαιμό του, τρίδιπλη νύχτα είναι χυμένη. Κι απάνω
της γης οι ρίζες και της ατρύγητης της θάλασσας φυτρώνουνε.
(Μτφρ.: Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, 2012)

Η γη για διάφορους αρχαίους πολιτισμούς

Βέβαια η συμμετρία ανάμεσα στον κάτω και στον πάνω κόσμο δεν ήταν απόλυτη: συνήθως οι έλληνες εκείνης της εποχής δεν θεωρούσαν το σχήμα του Ταρτάρου ως ημισφαιρικό, όπως του ουρανού, καθώς σύμφωνα με μία εκδοχή η γη εκτεινόταν απεριόριστα προς τα κάτω.

3     Ξενοφάνης, απόσπ. 28:

γαίης μὲν τόδε πεῖρας ἄνω παρὰ ποσσὶν ὁρᾶτε
ἠέρι προσπλάζον, τὸ κάτω δ’ ἐς ἄπειρον ἱκνεῖται.
Αυτό που βλέπουμε στα πόδια μας είναι το πάνω μέρος της γης,
που εφάπτετα με τον αέρα· αλλά το κάτω μέρος φτάνει ως το άπειρο.
(Πρβ. Στράβων I, σ. 12 Cas)

Σύμφωνα με την απλοϊκή, περισσότερο λαϊκή παρά λόγια, αντίληψη για τον κόσμο οπως παρουσιάστηκε από το 3, γύρω από τα χείλη του δίσκου της γης κυλάει ένας αχανής ποταμός, ο Ωκεανός (Μέρος II, σε επεξεργασία).

❃❃❃

Πληροφορίες:

G. S Kirk, J. E. Raven & M. Schofield. 1983. The Presocratic Philosohpers. A critical History with a Selection of Texts. Cambridge University Press. Second edition.

(Για την ελληνική γλώσσα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1988, 2013)

Αποσπάσματα-Μεταφράσεις:

Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα - Ψηφιακή Βιβλιοθήκη της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας - Συγγραφείς - Ησίοδος, Όμηρος

❃❃❃

Philomαtheia 15 Νοεμβρίου 2021