Ο όρος Αρχαία Ελληνικά Ημερολόγια χρησιμοποιείται για να περιγράψει, ως σύνολο, τα διάφορα ημερολόγια που χρησιμοποιούνταν κατά τόπους από τους αρχαίους Έλληνες. Όπως είναι γνωστό, στην αρχαία Ελλάδα δεν υπήρχε μια ενιαία διακυβέρνηση, αλλά η χώρα χωριζόταν σε πολλά κράτη (πόλεις ή βασίλεια) και ως εκ τούτου, κάθε κράτος διέθετε το δικό του ημερολόγιο προσαρμοσμένο στις δικές του ιδιαίτερες παραδόσεις.
Η ανασύνδεση των πληροφοριών από διάφορες ιστορικές πηγές παρέχει μια καλή κατανόηση του Αττικού ημερολογίου, του ημερολογίου που χρησιμοποιούταν στην αρχαία Αθήνα. Συγκρίνοντας το Αττικό ημερολόγιο με τις πληροφορίες που υπάρχουν για τα ημερολόγια των άλλων Ελλήνων, προκύπτει ότι, από τεχνικής απόψεως, τα ελληνικά ημερολόγια λειτουργούσαν με τους ίδιους βασικούς κανόνες. Έτσι, το Αττικό ημερολόγιο μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως βάση για την κατανόηση και των υπόλοιπων αρχαίων ελληνικών ημερολογίων.
Ένα κράτος, πολλά ημερολόγια
Το παράδειγμα της Αθήνας μας δείχνει ότι δεν υπήρχε ένα καθολικής χρήσης ημερολόγιο, αλλά διαφορετικά ημερολόγια χρησιμοποιούνταν παράλληλα για να εξυπηρετήσουν διαφορετικούς σκοπούς. Στην Αθήνα για παράδειγμα χρησιμοποιούνταν:
- ένα θρησκευτικό/εορταστικό ημερολόγιο, για τον καθορισμό των θρησκευτικών εορτών
- ένα κρατικό/πολιτικό ημερολόγιο, που καθόριζε ζητήματα της πολιτικής ζωής, όπως π.χ. η διάρκεια της θητείας των αξιωματούχων της πόλης
- ένα εποχικό/μετεωρολογικό ημερολόγιο, που εφαρμοζόταν στα παραπήγματα για να πληροφορήσει το πληθυσμό της πόλης, ο οποίος αξιοποιούσε τις πληροφορίες για ενέργειες που σχετίζονταν με μια συγκεκριμένη εποχή, όπως π.χ. η ναυσιπλοΐα, γεωργικές εργασίες κτλ.
Όπως μαρτυρούν οι ιστορικές πηγές, τα ημερολόγια αυτά, λειτουργούσαν ανεξάρτητα το ένα από το άλλο - το «θρησκευτικό έτος» δεν είχε ίδια διάρκεια με το «πολιτικό έτος» και οι μήνες του κρατικού ημερολογίου ήταν εντελώς ανεξάρτητοι από τους μήνες του θρησκευτικού ημερολογίου. Τελικά, στο τέλος του 5ου αιώνα π.Χ. το κρατικό ημερολόγιο των Αθηναίων συγχρονίστηκε με το θρησκευτικό. Οι ελάχιστες έως και ανύπαρκτες πληροφορίες, που κατέχουμε για τα κρατικά ημερολόγια άλλων κρατών, μας αναγκάζουν να επικεντρώσουμε το ενδιαφέρον μας στα θρησκευτικά ημερολόγια των αρχαίων Ελλήνων.
Σύγκριση με το σύγχρονο ημερολόγιο
Στις μέρες μας, το Γρηγοριανό ημερολόγιο έχει επικρατήσει σε παγκόσμιο επίπεδο. Πρόκειται για ένα ηλιακό ημερολόγιο, που ορίζει ότι ένα έτος διαρκεί όσο μια πλήρης περιστροφή της Γης γύρω από τον ήλιο. Κάθε έτος του Γρηγοριανού ημερολογίου χωρίζεται σε 12 μήνες και διαρκεί συνολικά 365 ημέρες ή 366 ημέρες όταν το έτος είναι δίσεκτο. Ο υπολογισμός των δίσεκτων ετών είναι αυστηρά καθορισμένος, με την επιπλέον ημέρα σε κάθε δίσεκτο έτος να προστίθεται ως τελευταία τον 2ο μήνα του έτους - τον Φεβρουάριο.
Τα θρησκευτικά ημερολόγια των αρχαίων Ελλήνων από την άλλη, δεν ήταν ηλιακά, αλλά ηλιοσεληνιακά· καθώς βασίζονταν στους κύκλους των φάσεων της σελήνης για να καθορίσουν τους μήνες και στο χειμερινό ηλιοστάσιο [Σημ. 1] για να καθορίσουν την έναρξη του νέου έτους. Ένα σεληνιακό έτος αντιστοιχεί σε 12 σεληνιακούς μήνες των 29 ή 30 ημερών ο καθένας και διαρκεί περίπου 354 ημέρες, ενώ το χειμερινό ηλιοστάσιο απέχει από το επόμενο περίπου 365 ημέρες (όσο δηλαδή ένα ηλιακό έτος). Για να είναι ο πρώτος μήνας του έτους πάντα ο ίδιος και οι μήνες να διατηρούν μια σχετική θέση μέσα στις εποχές έπρεπε να καθοριστεί μια περίοδος μέσα στην οποία θα γινόταν «επανασυγχρονισμός» του σεληνιακού έτους με το ηλιακό έτος. Αυτό επιτεύχθηκε (μερικώς) με την προσθήκη ενός «εμβόλιμου» μήνα κάθε δύο με τρία χρόνια, που οδηγούσε την δημιουργία ενός έτους διάρκειας 384 ημερών.
Σε σχέση με τα σημερινά δεδομένα αξιοσημείωτα είναι και τα εξής:
- Η ημέρα για τους αρχαίους Έλληνες δεν ξεκινούσε τα μεσάνυχτα, αλλά με τη δύση του ηλίου.
- Για τα αρχαία ελληνικά θρησκευτικά ημερολόγια ο μήνας ξεκινούσε με τη νέα σελήνη.
- Ο χωρισμός ενός έτους του Γρηγοριανού ημερολογίου σε 12 μήνες είναι μια παράδοση που πηγάζει από τα αρχαία σεληνιακά ημερολόγια. Όμως, σε αντίθεση με ότι ισχύει σήμερα, οι μήνες των αρχαίων ημερολογίων δεν είχαν σταθερό πλήθος ημερών (όπως π.χ. ο Σεπτέμβριος έχει σταθερά 30 ημέρες), αλλά η διάρκεια του κάθε μήνα κηρυσσόταν λίγο πριν το τέλος του, σε μια προσπάθεια να συμπέσει η έναρξη του επόμενου μήνα με τη νέα σελήνη.
- Η δυνατότητα που δινόταν στους αξιωματούχους του εκάστοτε κράτους να χειραγωγούν το ημερολόγιο, οδήγησε σε αδιανόητα, για τα σημερινά δεδομένα, συμβάντα. Αναφέρονται περιπτώσεις όπου κάποιος μήνας επιμηκυνόταν, με επανάληψη κάποιων από τις τελευταίες ημέρες του, με σκοπό την εξυπηρέτηση σκοπιμοτήτων. Αυτό φυσικά προκαλούσε τον αποσυγχρονισμό του ημερολογίου με τις φάσεις της σελήνης.
- Οι αρχαίοι Έλληνες δεν απαριθμούσαν τα έτη όπως γίνεται στο σύγχρονο ημερολόγιο. Για τα θρησκευτικά ζητήματα δεν υπήρχε λόγος να κρατήσουν ακριβείς καταγραφές. Για τα κρατικά ζητήματα οι ετήσιες καταγραφές γίνονταν με τη χρήση του ονόματος του «επωvύμου» αξιωματούχου του κράτους. Ο Τίμαιος ο Ταυρομενίτης, στα τέλη περίπου του 4ου αιώνα π.Χ., καθιέρωσε το πανελλήνιο σύστημα χρονολόγησης με βάση τις Ολυμπιάδες, που χρησιμοποιήθηκε ευρύτατα στην ιστοριογραφία, αλλά δεν φαίνεται να άλλαξε κάτι σε τοπικό επίπεδο.
Οι μήνες του θρησκευτικού ημερολογίου
Οι ημέρες του μήνα
Όπως αναφέρθηκε και πρωτύτερα, κάθε μήνας ξεκινούσε με την εμφάνιση της νέας σελήνης και αυτή η πρώτη ημέρα του μήνα λεγόταν «νουμηνία» (δηλ. νέος μήνας) σε όλα τα ελληνικά ημερολόγια. Σε κάποια (λιγοστά) ημερολόγια, οι ημέρες 2 έως 30 ονομάζονταν με τη σειρά «δεύτερη», «τρίτη» κτλ. Τα περισσότερα όμως ημερολόγια χώριζαν το μήνα σε τρία δεκαήμερα και οι ημέρες ονομάζονταν με βάση το δεκαήμερο στο οποίο ανήκαν.
Στο πιο καλά τεκμηριωμένο Αττικό ημερολόγιο, οι ημέρες του πρώτου δεκαημέρου (μετά τη νουμηνία) αριθμούνταν από το 2 έως το 10 και ακολουθούνταν από το χαρακτηρισμό «ισταμένου». Οι επόμενες ημέρες αριθμούνταν από το 1 έως το 9 και ακολουθούνταν από το χαρακτηρισμό «επί δεκάδι». Η δέκατη μέρα του δεύτερου δεκαημέρου (εικοστή του μηνός) την ονόμαζαν «εικάς». Οι ημέρες του τελευταίου δεκαημέρου, είτε αριθμούνταν κανονικά από το 1 έως το 9 και ακολουθούνταν από το χαρακτηρισμό «επί εικάδη», είτε αριθμούνταν αντίστροφα από το 10 έως το 2 και ακολουθούνταν από το χαρακτηρισμό «απιόντος». Η τελευταία ημέρα του μήνα λεγόταν «ένη και νέα», δηλαδή παλιά και νέα, επειδή ήταν το όριο του παλαιού με τον νέο μήνα. Προσέξτε ότι δεν ήταν απαραίτητα η 30η του μήνα, θα μπορούσε κάλλιστα να είναι η 29η, παραλείποντας την «9η επί εικάδη» / «2η απιόντος».
| 1ο Δεκαήμερο | 2ο Δεκαήμερο | 3ο Δεκαήμερο |
|---|---|---|
| Νουμηνία | 1η επί δεκάδι | 1η επί εικάδη ή 10η απιόντος |
| 2η ισταμένου | 2η επί δεκάδι | 2η επί εικάδη ή 9η απιόντος |
| 3η ισταμένου | 3η επί δεκάδι | 3η επί εικάδη ή 8η απιόντος |
| 4η ισταμένου | 4η επί δεκάδι | 4η επί εικάδη ή 7η απιόντος |
| 5η ισταμένου | 5η επί δεκάδι | 5η επί εικάδη ή 6η απιόντος |
| 6η ισταμένου | 6η επί δεκάδι | 6η επί εικάδη ή 5η απιόντος |
| 7η ισταμένου | 7η επί δεκάδι | 7η επί εικάδη ή 4η απιόντος |
| 8η ισταμένου | 8η επί δεκάδι | 8η επί εικάδη ή 3η απιόντος |
| 9η ισταμένου | 9η επί δεκάδι | 9η επί εικάδη ή 2η απιόντος ή Ένη και νέα |
| 10η ισταμένου | εικάς | Ένη και νέα |
Με παρόμοιο τρόπο γινόταν η ονοματοδοσία και στα υπόλοιπα ημερολόγια που χώριζαν τον μήνα σε τρία δεκαήμερα. [Σημ. 2]
Ονομασίες των μηνών
Κάθε ελληνικό κράτος χρησιμοποιούσε τα δικά του ονόματα για τους μήνες. Στις περισσότερες περιπτώσεις τα ονόματα των μηνών σχετίζονταν με κάποια από τις εορτές που τελούνταν κατά τη διάρκεια του μήνα αυτού. Όταν ήταν η χρονιά που έπρεπε να γίνει χρήση ενός εμβόλιμου μήνα, ένας από τους κανονικούς μήνες του έτους επαναλαμβανόταν και έπαιρνε τον χαρακτηρισμό «εμβόλιμος» - π.χ. μέσα στο έτος υπήρχε ο μήνας «Ποσειδωνιών» και ο πρόσθετος μήνας ονομαζόταν «Ποσειδωνιών Εμβόλιμος» - ή σε άλλες περιπτώσεις «o δεύτερος» - π.χ. μέσα στο έτος υπήρχε ο μήνας «Ποιτρόπιος» και ο πρόσθετος μήνας ονομαζόταν «Ποιτρόπιος o δεύτερος».
Αιτωλικό ημερολόγιο
Αργολικό ημερολόγιο
Αττικό ημερολόγιο [Σημ. 1]
Βοιωτικό ημερολόγιο
Δελφικό ημερολόγιο
Ημερολόγιο Επιδαύρου
Ημερολόγιο Ηλείας
Ημερολόγιο του Μηχανισμού των Αντικυθήρων[Σημ. 3]
Θεσσαλικό ημερολόγιο
Κρητικό ημερολόγιο
Λακωνικό ημερολόγιο
Λοκριδικό ημερολόγιο
Μακεδονικό ημερολόγιο
Ροδιακό ημερολόγιο
Σικελικό ημερολόγιο
Η εξέλιξη των ημερολογίων
Και ενώ αρχικά η διάρκεια των μηνών και η εισαγωγή του εμβόλιμου μήνα ήταν αυθαίρετες και βασίζονταν καθαρά σε εμπειρικές παρατηρήσεις, με την πάροδο του χρόνου φαίνεται πως σε κάποια ημερολόγια - σίγουρα όχι σε όλα και σίγουρα όχι ταυτόχρονα - άρχισαν να εφαρμόζονται πιο επιστημονικές προσεγγίσεις.
- Αρχικά αξιοποιήθηκε η «οκταετηρίς», ένας κύκλος 8 ηλιακών ετών μετά τον οποίο οι σεληνιακοί μήνες επανέρχονται στις ίδιες περίπου ημερομηνίες του ηλιακού έτους. Η εισήγηση της αποδίδεται στον Κλεόστρατο.
- Στη συνέχεια αξιοποιήθηκε ο Κύκλος του Μέτωνος, ένας κύκλος 19 ηλιακών ετών που ισούνται σχεδόν με 235 σεληνιακούς μήνες. Ο κύκλος αυτός επιβάλει τη χρήση συνολικά 7 εμβόλιμων μηνών στα 19 χρόνια, οι οποίοι εισάγονταν στα έτη 3, 6, 8, 11, 14, 17 και 19 του κύκλου. Ο εισηγητής του ήταν ο Μέτων ο Αθηναίος περίπου το 432 π.Χ.[Σημ. 4]
- Τέλος αξιοποιήθηκε ο Κύκλος του Καλλίππου, μια βελτίωση του Κύκλου του Μέτωνος, που τον επεκτείνει σε 76 ηλιακά έτη και 940 σεληνιακούς μήνες. Ο εισηγητής του ήταν ο Κάλλιππος περίπου το 330 π.Χ.[Σημ. 4]
Τα Ελληνικά ημερολόγια στη Ρωμαϊκή εποχή
Τα ελληνικά ημερολόγια συνέχισαν να χρησιμοποιούνται τοπικά και μετά τη σταδιακή κατάκτηση των ελληνικών κρατών από τους Ρωμαίους. Υπάρχουν στοιχεία πως χρησιμοποιούνταν για αρκετούς αιώνες μετά την καθιέρωση του Ιουλιανού ημερολογίου, ως τον 4ο με 5ο αιώνα μ.Χ. και έπαψαν να χρησιμοποιούνται μετά την επικράτηση του Χριστιανισμού.
Σημειώσεις
- ↑1,0 1,1 Σε αντίθεση με τα άλλα ελληνικά ημερολόγια, στο Αττικό ημερολόγιο το νέο έτος ξεκινούσε μετά το θερινό ηλιοστάσιο και όχι μετά το χειμερινό.
- ↑ Η χρήση του όρου «ένη και νέα» δε μαρτυρείται σε άλλο ημερολόγιο πέραν του Αττικού ημερολογίου.
- ↑ Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων διαθέτει και ένα ηλιακό ημερολόγιο διάρκειας 365 και 366 ημερών με ονόματα μηνών Αιγυπτιακά, λόγω της επίδρασης της Αλεξάνδρειας (Αιγυπτιακό ημερολόγιο) στην άλλη όψη του.
- ↑4,0 4,1 Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων, ένα αστρονομικό ρολόι σχεδιασμένο να προβλέψει ουράνια φαινόμενα, τις εκλείψεις, τις φάσεις της Σελήνης, πιθανότατα τις θέσεις των πλανητών, αξιοποιεί τον κύκλο του Μέτωνος και τον κύκλο του Καλλίπου για τις προβλέψεις.
Δείτε επίσης
Ξενόγλωσση βιβλιογραφία
- Alan Edouard Samuel, Greek and Roman Chronology: Calendars and Years in Classical Antiquity, Volume 1, Part 7, C.H.Beck, 1972. [1]
- Edward Greswell, Origines Kalendariæ Hellenicæ: Or, The History of the Primitive Calendar Among the Greeks, Before and After the Legislation of Solon, Volume V, Oxford University Press, 1862. [2]
Εξωτερικοί σύνδεσμοι
- Αρχαίο Αττικό Ημερολόγιο
- Ημερολόγιο Σπάρτης & Δελφών
- Μακεδονικοί μήνες Αρχειοθετήθηκε 2012-11-14 στο Wayback Machine.
- Το αρχαίο Ελληνικό ημερολόγιο σε εφαρμογή
0 comments