Φθόγγοι κλικ (clicks)

Τα clicks είναι ενα ιδιαίτερο είδος συμφώνου που συναντάται κυρίως σε γλώσσες της Νότιας Αφρικής. Ο ήχος, σε όλους τους φθόγγους της συντριπτικής πλειοψηφίας των γλωσσών, παράγεται από εκπνεόμενο αέρα (ο αέρας περνά από το διάφραγμα στους πνεύμονες, στη τραχεία, συναντά τις φωνητικές χορδές, έπειτα στον λάρυγγα, στον φάρυγγα, στη στοματική κοιλότητα, και κάποιες φορές στη ρινική κοιλότητα). Το πολύ ιδιαίτερο με το συγκεκριμένο σύμφωνο είναι ότι παράγεται από εισπνεόμενο και όχι εκπνεόμενο αέρα. Πώς είναι αυτό δυνατόν;

Για τους αγγλόφωνους, ο ήχος αυτός προσομοιάζει με το Tut-tut (βρετανικά) ή το Tsk! Tsk!  (Αμερικανικά), ήχοι που παράγονται για να εκφραστεί η απογοήτευση ή η άρνηση. Παρόμοιος ήχος είναι και ο  tchick! που χρησιμοποιείται από τους ιππείς για να καλπάσουν τα άλογα. Στα ελληνικά, είναι το γνωστό τς που εκφράζει επίσης απογοήτευση, χλευασμό, λύπηση κ.ο.κ., αλλά και το τς («τσου») για να δηλώσει την άρνηση.

Με τον όρο «εισπνεόμενο» αέρα δεν εννοούμε ότι ο αέρας ακολουθεί την αντίστροφη πορεία και φτάνει μέχρι τους πνεύμονες· ο αέρας εισέρχεται στο στόμα σχεδόν στιγμιαία, και παγιδεύεται είτε στο μπροστινό μέρος του στόματος, ανάμεσα στη γλώσσα, τα υπερώα και τον ουρανίσκο, είτε πιο πίσω μέχρι το πάνω μέρος του φάρυγγα, περίπου στη σταφυλή, ανάλογα τον τύπο του click, βλ. παρακάτω. 

Αξίζει να αναφερθεί ότι στη γλώσσα Taa της οικογένειας Tuu (Βόρειες και Νότιες γλώσσες Khoisan), η οποία είναι η γλώσσα με τα περισσότερα φωνήματα του κόσμου, το 82% του λεξιλογίου της περιέχει έναν φθόγγο click, και το 70% ξεκινά με έναν!

 ǀ : Οδοντικο-φαρυγγικοί (denti-pharyngeal)

 ǃ : Κεντρικοί ουρανικο-σταφυλικοί (central alveo-uvular)

 ǁ : Πλευρικοί ουρανικο-σταφυλικοί (lateral alveo-uvular)

 ǂ : Ουρανικο-φαρυγγικοί (palato-pharyngeal)

ʘ : Χειλο-σταφυλικοί (labio-uvular)

Ίσως το πιο ενδιαφέρον γεγονός σχετικά με τα ιδιόρυθμα και διαγλωσσικά σπάνια αυτά σύμφωνα είναι το ότι έγιναν αντικείμενο γλωσσικού δανεισμού! Συγκεκριμένα, η γλώσσα των Zulu δανείστηκε τον φθόγγο αυτό από την γλώσσα των Khoi (Khoisan ονομάζαμε τις γλώσσες πριν), κατά την περίοδο συνύπαρξης των δύο φυλών, πιθανόν πριν από 200-300 χρόνια, χωρίς κάτι τέτοιο να είναι επιβεβαιωμένο. 

Εφόσον λοιπόν ήρθαν σε επαφή, δανείστηκαν κάποιες λέξεις οι οποίες περιείχαν τον φθόγγο αυτό, και επειδή ταίριαζε στο φωνολογικό τους σύστημα ο φθόγγος επεκτάθηκε και σε άλλες λέξεις, μέχρι που εντάχθηκε πλήρως στο φωνητικό-φωνολογικό τους σύστημα.

◈

Βιβλιογραφία

Ladefoged, Peter (1968). A phonetic study of West African languages: An auditory-instrumental survey (2nd ed.). ISBN 0-521-06963-7.

Amanda Miller, Levi Namaseb, Khalil Iskarous. 2003. Tongue Body constriction differences in click types.

Amanda Miller, 2011. "The Representation of Clicks". In Oostendorp et al. eds., The Blackwell Companion to Phonology.

Traill, Anthony & Rainer Vossen. 1997. Sound change in the Khoisan languages: new data on click loss and click replacement. J African Languages and Linguistics 18:21–56.

Miller, Brugman, Sands, Namaseb, Exter & Collins (2009) Differences in airstream and posterior place of articulation among Nǀuu clicks, Journal of the International Phonetic Association 39, 129–161.

Σχετικά άρθρα:

Γλωσσικός δανεισμός | “Συνέχεια” της Ελληνικής γλώσσας
Γιατί και πώς αλλάζουν οι γλώσσες;
Η γλώσσα της Ινδονησίας
Υπάρχουν “καλύτερες” και “χειρότερες” γλώσσες;
Γνησιότητα του ελληνικού λεξιλογίου | Γλωσσικός δανεισμός