“Η οικονομία της προσοχής”

Ζούμε στην εποχή της πληροφορίας. Ήδη από τα μέσα του 20ου αιώνα ένας αυξανόμενος αριθμός εργαζόμενων δεν ασχολείται πια με την παραγωγή, διανομή και διακίνηση υλικών αγαθών αλλά με τη διαχείριση πληροφοριών. Ποτέ ξανά στην ιστορία της ανθρωπότητας η πρόσβαση στην πληροφορία δεν ήταν τόσο εύκολη. Η καθημερινότητά μας είναι κατακλυσμένη από αυτή και συνεχίζουμε να παράγουμε περισσότερη με αμείωτο ρυθμό. Κάθε λεπτό που περνάει στο YouTube ανεβαίνουν βίντεο συνολικής διάρκειας μεγαλύτερης των 400 ωρών. Κάθε μέρα στο διαδίκτυο δημιουργούνται δυόμιση πεντάκις εκατομμύρια byte δεδομένων.

Η οικονομία της προσοχής

Ένα μεγάλο μέρος της σύγχρονης ενημέρωσης και ψυχαγωγίας βασίζεται στην «οικονομία της προσοχής». Η λογική είναι μάλλον απλή: Αν δεν πληρώνεις για το προϊόν, τότε είσαι το προϊόν. Οι εκπομπές που παρακολουθείς στην τηλεόραση ή ακούς στο ραδιόφωνο, οι ενημερωτικές ιστοσελίδες που επισκέπτεσαι, το ατελείωτο σκρολάρισμα που κάνεις στα Instagram και Facebook, τα βίντεο που βλέπεις στο YouTube, όλα αυτά, μπορείς να τα χρησιμοποιείς δωρεάν γιατί εσύ δεν είσαι ο πελάτης. Πελάτης είναι ο διαφημιζόμενος και πληρώνει την εκάστοτε πλατφόρμα για να έχει την ευκαιρία να αποκτήσει ένα κομμάτι της προσοχής σου.

Με μια πρώτη ματιά, το σύστημα αυτό βολεύει τους πάντες. Εσύ, ως χρήστης, απολαμβάνεις δωρεάν υπηρεσίες και περιεχόμενο, οι διαφημιζόμενοι προβάλουν τα προϊόντα τους στο κατάλληλο κοινό και οι πλατφόρμες κερδίζουν πραγματοποιώντας το προξενιό.

Η προσοχή σου όμως δεν είναι ανεξάντλητη. Τα πάντα γύρω σου διεκδικούν ένα κομμάτι από την πίτα. Φίλοι, οικογένεια, δουλειά, ενημέρωση, ψυχαγωγία, όλα αντλούν από την ίδια δεξαμενή προσοχής. Όσο καλή κι αν θεωρείς πως είσαι στο multitasking, είναι πρακτικά αδύνατο να συγκεντρώνεσαι στα πάντα. Η προσοχή λοιπόν είναι ένα παιχνίδι μηδενικού αθροίσματος. Όταν κάτι την κερδίσει, κάτι άλλο θα τη χάσει.

Υπάρχει έτσι ένα τεράστιο οικονομικό κίνητρο από τις διάφορες υπηρεσίες που χρησιμοποιείς δωρεάν να διατηρήσουν την προσοχή σου στον μέγιστο δυνατό βαθμό. Όση περισσότερη ώρα παρακολουθείς μια εκπομπή στην τηλεόραση, για παράδειγμα, τόσες περισσότερες διαφημίσεις θα δεις.

Η κατάσταση αυτή έχει δημιουργήσει μια δαρβινική κούρσα για την προσοχή και τον χρόνο σου που τερματίζει στις πιο βαθιές σκέψεις και λειτουργίες του εγκεφάλου σου. Οι νικητές της κούρσας, αυτοί που θα μπορέσουν να επιβιώσουν, είναι εκείνοι που χρησιμοποιούν το εργαλεία τους αποτελεσματικότερα ώστε να επηρεάσουν τη συμπεριφορά σου προς όφελός τους.

Ντοπαμίνη και άμεση επιβράβευση

Η ντοπαμίνη είναι μια χημική ουσία που παράγεται από τον εγκέφαλο και παίζει πρωταγωνιστικό ρόλο στην παρακίνηση της συμπεριφοράς. Σε ανταμείβει για εξελικτικά ευεργετικές ενέργειες και σε παρακινεί να τις επαναλάβεις, όπως για παράδειγμα όταν γεύεσαι ένα νόστιμο φαγητό, όταν ασκείσαι, όταν κάνεις σεξ ή όταν έχεις επιτυχείς κοινωνικές αλληλεπιδράσεις. Ένα γέλιο, μια θετική αναγνώριση από τους συνανθρώπους σου, ένα μήνυμα από τους αγαπημένους σου, όλα αυτά ενεργοποιούν τις ίδιες ντοπαμινούχες οδούς με άλλες εθιστικές συμπεριφορές όπως είναι τα ναρκωτικά, το ποτό και ο τζόγος.

Τα κοινωνικά δίκτυα μας έχουν δώσει μια αστείρευτη πηγή κοινωνικών ερεθισμάτων, τόσο θετικών όσο και αρνητικών. Κάθε ειδοποίηση είναι ένα εν δυνάμει θετικό κοινωνικό ερέθισμα που, αν και δε θα είναι τόσο έντονη όση η χρήση ναρκωτικών, θα προκαλέσει την απελευθέρωση ντοπαμίνης, ενισχύοντας τη συμπεριφορά που προηγήθηκε.

Απόσπασμα από συνέντευξη του Sean Parker (1ος πρόεδρος του Facebook):

«Η διαδικασία σκέψης που προηγήθηκε αυτών των εφαρμογών, με το Facebook να είναι το πρώτο, για να το καταλάβετε καλύτερα… Αυτή η διαδικασία σκέψης ήταν η εξής: Πώς θα γίνει να καταναλώσουμε όσο το δυνατόν περισσότερο από τον χρόνο και την προσοχή σας; Αυτό σημαίνει πως κάθε τόσο θα πρέπει να σας δίνουμε μια μικρή δόση ντοπαμίνης, αν κάποιος έκανε like ή σχολίασε κάποια φωτογραφία ή ανάρτησή σας ή κάτι τέτοιο. Και αυτό θα σας παρακινήσει να ανεβάσετε περισσότερο περιεχόμενο το οποίο θα σας φέρει περισσότερα like και σχόλια. Είναι ένας κύκλος ανατροφοδότησης κοινωνικής επικύρωσης. Είναι ακριβώς αυτό που ένας χάκερ σαν εμένα θα σκαρφιζόταν, γιατί εκμεταλλεύεσαι ένα τρωτό σημείο της ανθρώπινης ψυχολογίας.»

Μπορεί να έχεις πιάσει τον εαυτό σου να ελέγχει το τηλέφωνό σου με την παραμικρή αίσθηση πλήξης καθαρά από συνήθεια, όταν για παράδειγμα βρίσκεσαι στο λεωφορείο ή όταν περιμένεις σε κάποια ουρά. Αυτό όμως δεν είναι καθόλου τυχαίο. Εξαιρετικά ταλαντούχοι προγραμματιστές εργάζονται πολύ σκληρά πίσω απ’ την οθόνη σου για να σε κρατήσουν γαντζωμένο σ’ αυτή.

Οι κορυφαίες εφαρμογές και ιστοσελίδες ανταγωνίζονται μεταξύ τους με έπαθλο την προσοχή σου. Προσπαθούν να την κερδίσουν είτε βελτιώνοντας τα εργαλεία τους, είτε επιστρατεύοντας αλγορίθμους που μαθαίνουν τι δουλεύει καλύτερα σε εσένα προσωπικά. Ποιοι τίτλοι θα τραβήξουν το βλέμμα σου και ποιες αναρτήσεις θα σε κάνουν να αλληλεπιδράσεις. Σου δίνεται η ψευδαίσθηση της επιλογής αλλά στην πραγματικότητα αυτά που βλέπεις είναι προσεκτικά διαλεγμένα ώστε να μεγιστοποιήσουν τον χρόνο που θα περάσεις στο περιβάλλον της εφαρμογής. Το YouTube φιλοξενεί εκατομμύρια βίντεο αλλά μόνο λίγα από αυτά μπορούν να είναι προτεινόμενα. Και το ότι βρίσκονται εκεί δεν είναι καθόλου τυχαίο.

Φοβάμαι πως εκπαιδεύουμε τους εγκεφάλους μας να αδημονούν άμεση επιβράβευση για κάθε στοιχειώδη δοκιμασία που φέρνουν εις πέρας. Στον αποσυνδεδεμένο κόσμο οι δραστηριότητες πολύ συχνά γίνονται δύσκολες ή βαρετές. Το να γράψω το σενάριο για ένα βίντεο απαιτεί από εμένα αυτοσυγκέντρωση. Ξέρω τι πρέπει να κάνω και ξέρω ότι θέλω να το κάνω. Μετά από μόλις λίγες προτάσεις όμως το μυαλό μου λαχταρά εκείνη τη δόση ντοπαμίνης που με έχει συνηθίσει το ίντερνετ. Και υποθέτω δεν είμαι μόνος μου σ’ αυτό. Κάποιοι αδυνατούν να συγκεντρωθούν σ’ ένα βιβλίο ή στο να μάθουν κάτι καινούργιο. Για να αποκτήσεις μια καινούργια δεξιότητα απαιτούνται ατελείωτες ώρες εξάσκησης. Όταν όμως τα πράγματα δυσκολεύουν ελάχιστα αναζητείς τη λύτρωση στο διαδίκτυο. Το να σκεφτούμε τα προβλήματα στη ζωή μας απαιτεί ηρεμία, αποφασιστικότητα και την απερίσπαστη προσοχή μας. Δεν μπορούμε όμως καν να διατηρήσουμε μια συζήτηση χωρίς κάποιος από τους συμμετέχοντες να κοιτάξει παρορμητικά το κινητό του.

Τα μυαλά μας είναι άστατα και τεμπέλικα και πάντοτε προτιμούσαν το εύκολο από αυτό που θα τους κάνει καλό. Ο ίδιος ο οργανισμός μας αναζητεί κάτι που θα του αποσπάσει την προσοχή γιατί η διαδικασία της σκέψης είναι δύσκολη και πολύ συχνά δυσάρεστη.

Η μεγάλη εικόνα

Πριν από μερικά χιλιάδες χρόνια το να βρεις τροφή δεν ήταν εύκολη υπόθεση για τους προγόνους μας. Τα σώματά μας εξελίχθηκαν με τέτοιον τρόπο ώστε να αποθηκεύουν την ενέργεια για να μπορούμε να επιβιώσουμε σε περιόδους λιμού. Σε έναν κόσμο που οι θερμίδες ήταν σπάνιες, η διαδικασία αυτή ήταν απαραίτητη για την επιβίωση του ανθρώπινου είδους.

Αλλά τα πράγματα φυσικά έχουν αλλάξει. Η πλειονότητα των ανθρώπων στον δυτικό κόσμο έχουν άμεση και εύκολη πρόσβαση στην τροφή που χρειάζονται για να επιβιώσουν. Το φαγητό έχει γίνει τόσο φθηνό και άφθονο που πια το να τρως υπερβολικά είναι μεγαλύτερο πρόβλημα από το να μην τρως αρκετά.

Ίσως το ίδιο πράγμα να συμβαίνει και με την πληροφορία. Οι πληροφορίες συνήθιζαν να είναι σπάνιες, δύσκολες να τις ανακαλύψεις. Το μυαλό μας τις ζητάει. Απορροφά όσες περισσότερες μπορεί. Οι αισθήσεις μας είναι ακονισμένες, εκπαιδευμένες να ανιχνεύουν αλλαγές στο περιβάλλον μας που μπορεί να κάνουν τη διαφορά μεταξύ ζωής και θανάτου. Η γνώση είναι δύναμη και ποιος δε θα ήθελε περισσότερη δύναμη; Αν όμως η υπέρμετρη κατανάλωση τροφής οδηγεί στην παχυσαρκία, η υπέρμετρη κατανάλωση πληροφορίας που μπορεί να οδηγεί;

Υπάρχουν πάντα περισσότερα πράγματα να κάνεις στο ίντερνετ γιατί το ίντερνετ δεν τελειώνει ποτέ. Η μία πληροφορία διαδέχεται την άλλη σε έναν αστείρευτο καταρράκτη ερεθισμάτων. Όταν το μυαλό σου βομβαρδίζεται συνεχώς από νέες πληροφορίες, εξαλείφεται ο χρόνος να συλλογιστείς και να βγάλεις συμπεράσματα. Το να μάθεις κάτι καινούργιο απαιτεί να σκεφτείς προσεκτικά την πληροφορία που έλαβες και να τη συγκρίνεις με ό,τι ήδη γνωρίζεις. Να δεις πού ταιριάζει με αυτά που ήδη ξέρεις.

Πάντοτε ήμουν της άποψης πως το διαδίκτυο είναι ένα εργαλείο και, όπως όλα τα εργαλεία, τα οφέλη του εξαρτώνται από τη χρήση που του κάνεις. Η σκέψη αυτή, αν μη τι άλλο, παρέχει ένα βολικό καταφύγιο. Είναι παρηγορητικό να θεωρείς πως εσύ χρησιμοποιείς τα εργαλεία σου και όχι τα εργαλεία εσένα. Η ιστορία της ανθρωπότητας όμως είναι γεμάτη από παραδείγματα που τα εργαλεία που αναπτύξαμε άλλαξαν εμάς και κατ’ επέκταση τις κοινωνίες μας. Οι χάρτες και τα ρολόγια άλλαξαν τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τον χώρο και τον χρόνο. Διαμορφώνουμε τα εργαλεία μας και τα εργαλεία διαμορφώνουν εμάς.

Ας κάνουμε όμως ένα βήμα πίσω. Το βίντεο αυτό δε δημιουργήθηκε για να σε αποτρέψει από το διαδίκτυο γιατί το διαδίκτυο παραμένει αδιαμφισβήτητα μια θαυμάσια εφεύρεση. Ίσως η σημαντικότερη της σύγχρονης εποχής. Έχει απελευθερώσει, μεταξύ άλλων, την αγορά, την ψυχαγωγία, την επικοινωνία, την εργασία, την ενημέρωση και την εκπαίδευση.

Πριν το ίντερνετ ο μέσος άνθρωπος δεν είχε πρακτικά καμία δυνατότητα να εκφραστεί σε μεγάλη κλίμακα. Τώρα ο καθένας μπορεί να ακουστεί από ένα διόλου ευκαταφρόνητο κοινό. Τα κοινωνικά δίκτυα μας επιτρέπουν να κάνουμε νέες γνωριμίες και να διατηρούμε σχέσεις με άτομα που κάποτε ήταν κομμάτι της ζωής μας. Να ενημερωνόμαστε και να συμμετέχουμε σε δράσεις που θεωρούμε σημαντικές. Να ερχόμαστε σε επαφή με νέες ιδέες. Να μοιραζόμαστε στιγμές της ζωής μας με αγαπημένα πρόσωπα που βρίσκονται μακριά. Να ανακαλύπτουμε εκδηλώσεις που μας ενδιαφέρουν ή νέες ψυχαγωγικές διεξόδους.

Ίσως με τον καιρό το μυαλό μας να μάθει να επιβιώνει στον καταιγισμό της πληροφορίας και να διαχειρίζεται αποτελεσματικά όλους τους τεχνητούς περισπασμούς. Ή ίσως οι διάφορες εφαρμογές να ακολουθήσουν στο μέλλον μια περισσότερο ανθρωπιστική τακτική.

Όπως και να ‘χει, την επόμενη φορά που θα σηκώσεις το κινητό σου για να ανοίξεις την εφαρμογή της προτίμησής σου, κάνε μία παύση. Μήπως υπάρχει κάτι άλλο που θα έπρεπε να κάνεις; Μήπως φοβάσαι να αφήσεις το μυαλό σου να περιπλανηθεί, να μείνεις ακόμα και λίγα λεπτά μόνος με τις σκέψεις σου; Μήπως υποσυνείδητα αναβάλεις το μέλλον σου προς την εκπλήρωση μιας στιγμιαίας ευχαρίστησης;

Η προσοχή σου είναι πολύτιμη, είναι ένας πόρος και το απόθεμά της είναι περιορισμένο. Σκέψου καλά πού θα τη διαθέσεις.

Πηγή