Η παιδεία στο Βυζάντιο

της Κατερίνας Καραμούζη-Παπαδημητρίου

Η καλή μόρφωση ήταν το ιδανικό κάθε Βυζαντινού. Την απαιδευσία, την έλλειψη πνευματικής καλλιέργειας τη θεωρούσαν ατύχημα και συμφορά, σχεδόν έγκλημα. Τους αμαθείς συνεχώς τους κορόιδευαν και τους περιγελούσαν και ας κατείχαν ακόμη και τα ανώτατα αξιώματα, όπως του αυτοκράτορα και του πατριάρχη. Συγγραφείς όπως η Άννα Κομνηνή, εγκωμίαζαν αυτούς που το πνεύμα τους ήταν καλλιεργημένο και είχαν πολλές γνώσεις. Οι Βυζαντινοί κληρονόμησαν από τον κλασσικό κόσμο βαθύ σεβασμό για τη μάθηση και ιδιαίτερη εκτίμηση για τον πνευματικό πολιτισμό των αρχαίων Ελλήνων. Συνεχώς η ελληνική παράδοση προσέφερε νέες εμπνεύσεις και είχε αναγεννητική επίδραση στη φαντασία τους. Το 10ο και τον 11ο αιώνα η ελληνική κληρονομιά ήταν πηγή αναβαπτίσματος και αναγεννήσεως του καλλιτεχνικού αισθήματος με την τέχνη, και του θεωρητικού στοχασμού με τη φιλοσοφία.
Μορφές της βυζαντινής εκπαίδευσης
Η βυζαντινή εκπαίδευση διαιρούταν σε τρία είδη: α) την κοσμική, β) την εκκλησιαστική και γ) τη μοναστική εκπαίδευση. Από τα τρία αυτά είδη, η κοσμική και εκκλησιαστική εκπαίδευση ήταν οργανωμένες, ενώ η μοναστική εκπαίδευση παρεχόταν μέσα στα μοναστήρια και απευθυνόταν κυρίως σε όσους ήθελαν να ακολουθήσουν το μοναστικό βίο.

Κοσμική εκπαίδευση

Κύκλος μαθημάτων
Τα σχολεία ήταν ιδιωτικά ή εκκλησιαστικά, τα παιδιά πήγαιναν σ' αυτά σε ηλικία 6 έως οκτώ ετών και οι γονείς τους πλήρωναν τα δίδακτρα σε είδος ή σε χρήματα. Μάλιστα τα υψηλά δίδακτρα της ιδιωτικής διδασκαλίας την έκαναν απρόσιτη για τις περισσότερες οικογένειες των Βυζαντινών. Δύο ήταν οι βαθμίδες εκπαίδευσης του Βυζαντίου : Η προπαιδεία, που αντιστοιχεί στο σημερινό δημοτικό και διαρκούσε 3 ως 4 χρόνια και η εγκύκλιος παιδεία, που αντιστοιχεί στο γυμνάσιο και το λύκειο, διαρκούσε 4 χρόνια και φοιτούσαν μαθητές από τα 12 ή 14 χρόνια τους. Όσοι τελείωναν και ένιωθαν ότι είχαν αρκετές δυνάμεις μπορούσαν να πάνε στην Πανεπιστημιακή Εκπαίδευση για περισσότερες σπουδές. Σε όλη τη βυζαντινή ιστορία η ύλη και ο τρόπος της διδασκαλίας δεν ποίκιλαν και πολύ. Το πρώτο πράγμα που διδασκόταν ένα παιδί όταν γινόταν έξι ετών, ήταν η γραμματική ή το «ελληνίζειν την γλώσσαν». Εκτός από το διάβασμα, το γράψιμο, τη γραμματική και το συντακτικό, όπως τα εννοούμε σήμερα, εξυπακουόταν επίσης μια γνώση των κλασικών καθώς και σχόλια στους κλασικούς ιδίως στον Όμηρο που τα έργα του τα αποστήθιζαν. Όλοι οι Βυζαντινοί ήξεραν να αναγνωρίζουν στίχους του Ομήρου. Και τους άλλους ποιητές τους διάβαζαν και τους μάθαιναν κανένας όμως δεν είχε την ανώτατη αυτή θέση που διατήρησε έως το τέλος ο Όμηρος. Σε ηλικία δεκατεσσάρων χρονών οι μαθητές περνούσαν στη Ρητορική, μάθαιναν την ορθή προφορά και μελετούσαν τον Δημοσθένη καθώς και άλλους ρήτορες και πεζογράφους. Μετά την Ρητορική έπρεπε να σπουδάσουν την τρίτη επιστήμη, τη Φιλοσοφία και τις τέσσερες τέχνες, δηλαδή την Αριθμητική, την Γεωγραφία, την Μουσική και την Αστρονομία. Μπορούσε επίσης ο μαθητής να διδαχθεί Νομική, Ιατρική και Φυσική. Παράλληλα στα παιδιά έδιναν και θρησκευτική μόρφωση. Τα θρησκευτικά όμως τα δίδασκαν χωριστά και οι δάσκαλοι ήταν κληρικοί. Τα παιδιά μάθαιναν ολόκληρη την Βίβλο. Μετά τον Όμηρο, η Βίβλος ήταν η κυριότερη πηγή νύξεων και παραπομπών στη βυζαντινή λογοτεχνία.

Εκπαιδευτικά ιδρύματα
Οι δάσκαλοι ανήκαν σε σχολές ή πανεπιστήμια ή ήταν οικοδιδάσκαλοι. Το θέμα γενικά των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων της Κωνσταντινούπολης είναι μάλλον σκοτεινό. Πιθανόν στις αρχές της Αυτοκρατορίας τα πρώτα μαθήματα της ανάγνωσης να τα έκανε κάποιος μοναχός. Πολύ γρήγορα όμως ο μαθητής πήγαινε σε κάποιο σχολείο όπου έπαιρνε όλη την υπόλοιπη μόρφωση. Τα σχολεία στο Βυζάντιο δεν στεγάζονταν όπως σήμερα σε μεγάλα κτήρια με αυλές και πολλά παράθυρα. Ως αίθουσες διδασκαλίας χρησίμευαν δωμάτια στον περίβολο των εκκλησιών, όπως επίσης και σε οικήματα κοντά σε μοναστήρια. Μερικές φορές τα σχολεία στεγάζονταν μέσα σε εκκλησίες ή σε μοναστήρια. Όσον αφορά την Πανεπιστημιακή εκπαίδευση, στη Βυζαντινή αυτοκρατορία ανέκαθεν λειτουργούσαν πολλές ανώτερες σχολές, ιδίως ιερατικές, ιατρικές και προ πάντων νομικές στην Αντιόχεια, στην Αλεξάνδρεια, στη Βηρυτό, στη Θεσσαλονίκη, στην Κωνσταντινούπολη. Το πρώτο Πανεπιστήμιο ιδρύθηκε στην Κωνσταντινούπολη στις 26 Φεβρουαρίου του 425 από τον Θεοδόσιο το Β΄. Κατά τον 9ο αιώνα εγκαταστάθηκε στον περίβολο του παλατιού, στη

Μαγναύρα, γι' αυτό και ονομάστηκε Πανδιδακτήριο της Μαγναύρας. Η λειτουργία του σταμάτησε οριστικά με την Άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453. Στο Πανδιδακτήριο διδάσκονταν η Φιλολογία, η Γραμματική, η Φιλοσοφία, που περιελάβανε τα Μαθηματικά, τη Ρητορική και το Ρωμαϊκό Δίκαιο. Οι Ίσαυροι (717-802) ονόμασαν τη σχολή «Οικουμενικόν Διδασκαλείον». Μεγάλη τομή στην Πανεπιστημιακή Εκπαίδευση έκανε ο Καίσαρας Βάρδας (842-867), που εγκατέστησε αυτό το Πανδιδακτήριο στο ανάκτορο της Μαγναύρας το 849 για να διδάσκεται εκεί η «έξω σοφία» και η «θύραθεν παιδεία». Η φοίτηση για τους φοιτητές ήταν δωρεάν, ένα μέτρο στο οποίο πάλι οι πρόγονοι μας προηγήθηκαν.

Σπουδαίες μορφές του ιδρύματος αυτού ήσαν ο Λέων ο μαθηματικός και φιλόσοφος, ο οποίος διετέλεσε και Αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης, ο Μέγας Φώτιος και ο Μιχαήλ Ψελλός. Ο Καίσαρας Βάρδας πολλές φορές παρακολουθούσε αυτοπροσώπως τις εργασίες της Σχολής και επέβλεπε διδάσκοντες και διδασκομένους. Τον 11ο αιώνα, ο Κωνσταντίνος Θ΄ ο Μονομάχος, όρισε ως επικεφαλής επιτροπής τον σοφό Μιχαήλ Ψελλό και ζήτησε να γίνουν μεταρρυθμίσεις στην Ανώτατη Εκπαίδευση. Με διάταγμα του αυτοκράτορα ιδρύθηκαν δυο Σχολές: α) το «Διδασκαλείον των Νόμων και β) η Φιλοσοφική με το όνομα «Γυμνάσιον». Στην νομική σχολή διδασκόταν η νομική επιστήμη για τη δημιουργία ολοκληρωμένων νομικών, δικαστών και κρατικών υπαλλήλων. Στην φιλοσοφική Σχολή διδάσκονταν όλες οι άλλες επιστήμες. Η σχολή αυτή έδωσε τεράστια ώθηση στη διανοητική ανάπτυξη και τη Φιλοσοφική σκέψη του Βυζαντίου. Το «Διδασκαλείον του Νόμου», είχε μεγάλη επίδραση στο εξωτερικό. Μετά την Φραγκοκρατία έχουμε αναβάθμιση της Ανώτατης Εκπαίδευσης. Η Νίκαια έγινε σπουδαίο κέντρο σπουδών. Ιδρύθηκαν εκπαιδευτήρια, βιβλιοθήκες και προσκλήθηκαν να διδάξουν σπουδαίοι καθηγητές της Φιλοσοφίας, της Ιατρικής, των Μαθηματικών, της Ρητορικής.

Εκκλησιαστική εκπαίδευση
Οι μονές μεριμνούσαν για την παροχή κάποιας μορφής στοιχειώδους εκπαίδευσης στους δόκιμους ή αρχάριους μοναχούς, οι οποίοι συνήθως ήταν έφηβοι. Οι μαθητές διδάσκονταν την ιερή ακολουθία, το Ψαλτήρι, την Αγία Γραφή και για πρακτικούς λόγους, ορθογραφία, γραμματική, στενογραφία και καλλιγραφία, προκειμένου να εργαστούν ως γραμματείς ή αντιγραφείς. Εφόσον διέθεταν τα κατάλληλα προσόντα, εκπαιδεύονταν στη μουσική ώστε να γίνουν ψάλτες, στη μετρική και ποιητική για να συνθέτουν ύμνους και τέλος στην αγιογραφία. Παράλληλα με τα εκπαιδευτικά ιδρύματα λειτουργούσε στην Κωνσταντινούπολη και η «Πατριαρχική Σχολή» ή «Ακαδημία», η οποία υπαγόταν απευθείας στο Οικουμενικό Πατριαρχείο. Η Πατριαρχική Σχολή έπαιξε σημαντικό ρόλο στο εκπαιδευτικό σύστημα της πρωτεύουσας μέχρι και την κατάληψη της Πόλης από τους Φράγκους το 1204, οπότε και έπαυσε να λειτουργεί.
Συμπεράσματα
Μολονότι πολλά έργα της Βυζαντινής γραμματείας χάθηκαν κατά τον 15ο αιώνα και μερικά γραπτά έργα παραμένουν ακόμη θαμμένα σε κάποια απομακρυσμένη μοναστηριακή βιβλιοθήκη, η λογοτεχνική παραγωγή των Βυζαντινών ήταν σημαντική συμβολή με ζωτική σημασία για τον Ευρωπαϊκό πολιτισμό. Η πιο μεγάλη υπηρεσία τους ήταν ότι διέσωσαν πολλούς από τους Έλληνες κλασσικούς, τους οποίους γνωρίζουμε εμείς σήμερα. Αν δεν είχαν δουλέψει οι Βυζαντινοί αντιγραφείς, ίσως πολλοί από τους κλασσικούς να είχαν χαθεί με την καταστροφή της μεγάλης Αλεξανδρινής βιβλιοθήκης. Πέρα από το μεγάλο επίτευγμα τους να διασώσουν την κλασσική κληρονομιά, οι Βυζαντινοί προσέφεραν στον πολιτισμό μας μεγάλο αριθμό έργων, που εξακολουθούν ν' αναγνωρίζονται ως ακρογωνιαίοι λίθοι της ευρωπαϊκής σκέψης.


ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1) Γιάννης Κορδάτος, Ακμή και Παρακμή του Βυζαντίου, Εκδόσεις Μπουκουμάνη, Αθήνα, 1974
2) Στήβεν Ράνσιμαν, Βυζαντινός Πολιτισμός, Βιβλιοθήκη Ελλήνων και Ξένων Συγγραφέων, Εκδόσεις Γαλαξίας-Ερμείας, Αθήνα, 1969
3) Tamara Talbot Rice, Ο Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος των Βυζαντινών, Εκδόσεις Παπαδήμα, Αθήνα, 2006

Πηγή κειμένου και εικόνων

Αναδημοσίευση και επεξεργασία: Philomαtheia 23 Μαΐου 2020
Το αυθεντικό κείμενο υπέστη μικρές τροποποιήσεις σε συντακτικό και μορφολογικό επίπεδο, οι οποίες δεν έχουν επηρεάσει το περιεχόμενο, την σημασιολογία και το ύφος του. Για το αυθεντικό κείμενο ανατρέξτε στην συνημμένη πηγή.

0 comments

weekly inspo