...και η επιστήμη της Γλωσσολογίας ως ιδανικό προαπαιτούμενο αυτής

(χρόνος ανάγνωσης: 5 λεπτά)

❃❃❃

Κείμενο νοείται από τη γλωσσολογική κοινότητα ως «κάθε ενότητα λόγου (προφορικού ή γραπτού) που επιτελεί μια συγκεκριμένη επικοινωνιακή λειτουργία σε ένα πλαίσιο συμφραζομένων».¹ 

Γνωρίζοντας αυτό, και λαμβάνοντας υπόψη τις αλλαγές στον τρόπο επικοινωνίας των τελευταίων ετών, καταλαβαίνουμε πόσο μεγάλη είναι πλέον η ανάγκη τα κείμενα που διαχειριζόμαστε στην καθημερινότητά μας να χαρακτηρίζονται από μεστότητα, συντομία, αμεσότητα και αρτιότητα, πάντα με γνώμονα την σαφήνεια και κατανόηση, με τον απαιτούμενο βαθμό τυπογραφικής και εκφραστικής πληρότητας.

Για αυτούς τους λόγους, και επειδή ο τρόπος με τον οποίο εκφέρεται ένα μήνυμα είναι εξίσου σημαντικός με το περιεχόμενό του για την ολοκληρωμένη και επιτυχή αποπεράτωση της κάθε διεργασίας, η Philomαtheia αναλαμβάνει την επιμέλεια κειμένων όλων των κειμενικών ειδών. 

Η Γλωσσολογία, δηλαδή η επιστημονική μελέτη της γλώσσας, παρέχει ένα πολύπλευρο θεωρητικό, αναλυτικό και εμπειρικό υπόβαθρο που καθιστά τον/την γλωσσολόγο ιδανικά καταρτισμένο/η για το έργο της Φιλολογικής Επιμέλειας. Η Γλωσσολογία δεν εστιάζει μόνο στο «σωστό» και «λάθος», αλλά κυρίως στην κατανόηση της λειτουργίας της γλώσσας σε επίπεδο δομής, χρήσης και επικοινωνίας — πράγμα που είναι απολύτως συμβατό με τις βαθύτερες αρχές της επιμέλειας. 

Ακολουθόυν οι έξι σημαντικότερες αρχές της Φιλολογικής (και όχι μόνο) Επιμέλειας Κειμένων, καθώς και το πώς και το γιατί η Γλωσσολογία ως επιστήμη παρέχει το ιδανικό υπόβαθρο για την αποπεράτωσή της:

Από τον/τη δημιουργό του Pixabay StartupStockPhotos

1. Σεβασμός στη φωνή του/της συγγραφέα

Αυτή είναι η υπέρτατη αρχή. Ο επιμελητής ή η επιμελήτρια δεν είναι συν-συγγραφέας. Επεμβαίνει μόνο όταν:

Συνήθως, οι πιο καλές παρεμβάσεις είναι εκείνες που δεν φαίνονται: διατηρούν το προσωπικό ύφος, αλλά το ενισχύουν στην καθαρότητά του.

Η Γλωσσολογία μαθαίνει στον/στην επιμελητή/τρια να αναγνωρίζει τις ποικιλίες της γλώσσας (διαλέκτους, ιδιόλεκτους, υφολογικές αποχρώσεις) και να μη συγχέει το διαφορετικό με το λανθασμένο. Έτσι, ο/η Γλωσσολόγος δεν εξομαλύνει το κείμενο «μηχανικά», έχοντας ως θέσφατα τις Γραμματικές και τα Λεξικά, αλλά διασώζει την εκφραστική ταυτότητα του/της συγγραφέα.

2. Αυτοσυγκράτηση (Principle of Editorial Modesty)

Η επιμέλεια οφείλει να είναι διακριτική. Ο/η επιμελητής/τρια πρέπει να αποφεύγει:

Είναι θεμιτό να σημειώνει ενδοιασμούς ή προτάσεις με ερωτηματικό, αφήνοντας την τελική απόφαση στον/στη συγγραφέα (ιδίως όταν είναι ζωντανός/ή ή παρών/ούσα).

Η γλωσσολογική γνώση επιτρέπει στον επιμελητή και στην επιμελήτρια να διακρίνει μεταξύ:

Ένας/μία Γλωσσολόγος διαθέτει αναλυτικά εργαλεία (μορφολογική/συντακτική ανάλυση, σημασιακές σχέσεις, κατηγορηματική Λογική) για να αποφασίσει πότε η παρέμβαση είναι απαραίτητη.

3. Διάκριση ανάμεσα στο λάθος και στην ιδιοτυπία

Ένας ώριμος επιμελητής και μία ώριμη επιμελήτρια μπορεί να διακρίνει:

Φυσικά η Γλωσσολογία διδάσκει την κανονικότητα και τη δομή των γλωσσικών συστημάτων. Ένας γλωσσολόγος έχει αυξημένη ευαισθησία στη μορφοσυντακτική συνέπεια, στη συνεκτικότητα κειμένου, και στη στίξη ως εργαλείο ανάγνωσης, κατανόησης, και απαλοιφής της αμφισημίας. Ωστόσο, ιδίως στη λογοτεχνία, στις ανθρωπιστικές επιστήμες ή σε πιο προσωπικές εργασίες (π.χ. εισαγωγές, προλογικά), η «απόλυτη ορθότητα» δεν είναι αυτοσκοπός.

Η Γλωσσολογική εκπαίδευση ενσταλάζει την κατανόηση ότι η γλώσσα είναι σύστημα με κανόνες αλλά και με εύρος αποδεκτών χρήσεων. Έτσι, ο/η Γλωσσολόγος δεν «τιμωρεί» την ποικιλία ή τη στυλιστική επιλογή — αναγνωρίζει πότε αυτή είναι θεμιτή και πότε προβληματική.

4. Πίστη στο νόημα, όχι μόνο στη μορφή

Ο επιμελητής και η επιμελήτρια πρέπει να αναζητεί πάντα τι θέλει να πει ο/η συγγραφέας, και όχι πώς θα το έλεγε ο ίδιος και η ίδια.

Μια «κακή» γραμματικά φράση μπορεί να «διορθωθεί» τεχνικά αλλά να χάσει το νόημά της, αν ο επιμελητής δεν έχει κατανοήσει το περιεχόμενο σε βάθος.

Εδώ ενεργοποιείται η λεγόμενη ερμηνευτική ευθύνη: «πριν διορθώσεις, πρέπει να καταλάβεις σε βάθος».

Η σημασιολογία και η πραγματολογία —δύο βασικοί κλάδοι της Γλωσσολογίας— εκπαιδεύουν τον/την επαγγελματία να δίνει βάρος όχι μόνο στη μορφή, αλλά στην πρόθεση, τη σημασία και τα συμφραζόμενα. Ένας/μία γλωσσολόγος είναι περισσότερο ικανός/ή να εντοπίσει πού ένα νόημα χάνεται ή αλλοιώνεται λόγω γλωσσικών χειρισμών, και διαθέτει τα γλωσσικά «εργαλεία» για να το επαναφέρει.

5. Συνείδηση του συμφραζομένου και του αναγνωστικού κοινού

Η επιμέλεια δεν είναι απόλυτη: ένα ύφος κατάλληλο για ένα κοινό, μπορεί να είναι ακατάλληλο για ένα άλλο. Ο/η επιμελητής/τρια πρέπει να αναλογίζεται:

Αυτό καθορίζει και το ποσό της αυστηρότητας ή ευελιξίας που θα επιλέξει να ακολουθήσει σχετικά με την ορολογία, το ύφος, τις αναφορές, και την κάθε είδους «ορθότητα».

Η Κοινωνιογλωσσολογία και η Ανάλυση Λόγου δίνουν στον/στην Γλωσσολόγο εργαλεία κατανόησης του ύφους ανά περίσταση και πλαίσιο. Έτσι, μπορεί να διαχειριστεί διαφορετικά είδη λόγου (π.χ. ακαδημαϊκός λόγος, αφηγηματικός λόγος, επιστημονική ορολογία) με ευχέρεια και σεβασμό προς το είδος.

6. Ταπεινότητα απέναντι στη γλώσσα

Η γλώσσα δεν είναι μαθηματικό σύστημα. Έχει ποικιλίες, ιστορικότητα, ιδιολέκτους, εκφραστικές αποχρώσεις. Ο επιμελητής ή η επιμελήτρια πρέπει να αναγνωρίζει ότι δεν υπάρχει μία μόνο «ορθή» έκφραση· υπάρχουν εκφραστικές επιλογές που είτε λειτουργούν είτε όχι, ανάλογα με το περιβάλλον.

Η Φιλολογική Επιμέλεια, ιδίως σε επιστημονικά και ακαδημαϊκά συμφραζόμενα, απαιτεί ισορροπία ανάμεσα στην κανονιστική γλωσσική προσέγγιση και την πραγματιστική κατανόηση της επικοινωνίας.

Η ίδια η γλωσσολογική επιστήμη προάγει την κατανόηση της γλωσσικής ετερότητας και την απόρριψη των γλωσσικών ιδεολογιών περί «σωστής γλώσσας». Ο γλωσσολόγος οφείλει να βλέπει τη γλώσσα ως εργαλείο επικοινωνίας και νοήματος, όχι ως στατικό σύστημα κανόνων. Αυτό καθιστά τη στάση του απέναντι στο κείμενο πιο ταπεινή, επιστημονική και προσεκτική.

Συμπέρασμα

Συνοψίζοντας, ο/η γλωσσολόγος αποτελεί τον ιδανικό διαμεσολαβητή ή την ιδανική διαμεσολαβήτρια μεταξύ ενός κειμένου και του αναγνωστικού κοινού, καθώς διαθέτει μια βαθιά και πολύπλευρη κατανόηση της γλώσσας σε κάθε της διάσταση –από το φωνητικό και μορφολογικό επίπεδο έως το συντακτικό, σημασιολογικό και πραγματολογικό. Η κριτική του/της επίγνωση για την ποικιλία και τη χρήση της γλώσσας σε αυθεντικά επικοινωνιακά περιβάλλοντα του/της επιτρέπει να προσφέρει τεκμηριωμένες παρεμβάσεις, απαλλαγμένες από υποκειμενικές «αισθητικές» κρίσεις ή απλές διαισθήσεις. Λειτουργώντας με απόλυτο σεβασμό προς την επικοινωνιακή πρόθεση του συγγραφέα και το εκάστοτε συμφραζόμενο, η γλωσσολογική προσέγγιση αναδεικνύεται ως η μόνη ουσιαστικά αποδεκτή γλωσσική και σημασιολογική προσέγγιση του κάθε κειμένου.

____________________

¹ Αρχάκης, Α. 2011. Γλωσσική Διδασκαλία και Σύσταση των Κειμένων. Αθήνα. Εκδόσεις Πατάκη σσ. 27-31

❃❃❃

Ενδεικτική Βιβλιογραφία:

Εισαγωγικά εγχειρίδια Γλωσσολογίας:

Fromkin, V. Rodman, R. Hyams, N. 2008. Εισαγωγή στη μελέτη της γλώσσας (επιμ. Γ. Ι. Ξυδόπουλος). Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη

Lyons, J. 1995. Εισαγωγή στη Γλωσσολογία. Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη

Περιγραφική Γραμματική της Νέας Ελληνικής Γλώσσας:

Holton, D. Mackridge, P. Φιλιππάκη-Warburton, Ε. 1999. Γραμματική της Ελληνικής Γλώσσας. Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη

Ιστορική Γλωσσολογία,  Γλωσσική Μεταβολή, Γλωσσική Επαφή:

Μπαμπινιώτης, Γ. 2017. Συνοπτική ιστορία της ελληνικής γλώσσας. Αθήνα: Κέντρο Λεξικολογίας

Beekes, R. S. P. 2004. Εισαγωγή στη Συγκριτική Ινδοευρωπαϊκή Γλωσσολογία. Θεσσαλονίκη: Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη)

McMahon, A. M. S. 2005. Ιστορική Γλωσσολογία. Η Θεωρία της Γλωσσικής Μεταβολής. Αθήνα. Εκδόσεις Μεταίχμιο

Thomason, S. G. 2019. Εισαγωγή στη γλωσσική επαφή. Θεσσαλονίκη: Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη)

Εγχειρίδια βασικών Γλωσσσολογικών τομέων στην ελληνική γλώσσα:

Ladefoged, P. 2007. Εισαγωγή στη Φωνητική (μετάφραση Μ. Μπαλταζάνη). Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη

Nespor, M. 1999. Φωνολογία. Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη

Ράλλη, Α. 2022. Μορφολογία. Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη (νέα, αναθεωρημένη έκδοση)

Ξυδόπουλος, Γ. Ι. 2008. Λεξικολογία. Εισαγωγή στην Ανάλυση της Λέξης και του Λεξικού. Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη

Ρούσσου, A. 2015. Σύνταξη. Γραμματική και Μινιμαλισμός. Αθήνα: ΣΕΑΒ. http://repository.kallipos.gr/handle/11419/581

Saeed, J. I. 2017. Σημασιολογία (μτφρ. Ε. Δημελά, επιμ. Γ. Ι. Ξυδόπουλος). Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη

Μπέλλα, Σ. 2015. Πραγματολογία. Από τη Γλωσσική Επικοινωνία στη Γλωσσική Διδασκαλία. Αθήνα: Εκδόσεις Gutenberg

Chambers, J. K., Trudgill, P. 2011. Διαλεκτολογία (επιμέλεια Δημήτρης Παπαζαχαρίου). Αθήνα. Εκδόσεις Πατάκη.

[κειμενογλωσσολογία] Αρχάκης, Α. 2011. Γλωσσική Διδασκαλία και Σύσταση των Κειμένων. Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη (αναθεωρημένη έκδοση)

[κοινωνιογλωσσολογία] Κωστούλα-Μακράκη, Ν. 2001. Γλώσσα και Κοινωνία. Αθήνα: Εκδόσεις Μεταίχμιο

Hartmann, R. R. K. 2015. Διδάσκοντας και Ερευνώντας τη Λεξικογραφία (μετάφραση/επιμέλεια Κ. Δ. Χατζηδήμου). Θεσσαλονίκη: Αφοί Κυριακίδη

Διαβάστε ακόμα:

Ένα κοινό γλωσσικό λάθος που... δεν είναι λάθος!

Γλωσσικός δανεισμός | “Συνέχεια” της Ελληνικής γλώσσας

Γλωσσικός δανεισμός | Γνησιότητα του ελληνικού λεξιλογίου

Ετυμολογία ή αυθαιρεσία του γλωσσικού σημείου; (ετυμολογία των λέξεων αφηνιάζω, στηλιτεύω, ηλικία, όνειρο κ.ά.)

Πόσο τυχαία είναι τα γλωσσικά λάθη;

Κειμενική επιμέλεια εργασιών, ομιλιών, διαφημίσεων κ.ά. (ΔΩΡΕΑΝ εκτίμηση)

❃❃❃

Philomαtheia 17 Μαΐου 2025

❃❃❃

Όλοι και όλες μας θα έχουμε ακούσει αρκετές φορές για μία οποιαδήποτε σχέση, συνήθως ερωτική ή φιλική, ότι «έκανε τον κύκλο της». Η φράση αυτή δίνει στην εκάστοτε σχέση μια απόχρωση «αναπόφευκτης αναγκαιότητας» ως προς τη λήξη της, με την έννοια ότι το τέλος της έρχεται φυσικά και αβίαστα (όπως φυσικά και αβίαστα κάθε αρχή ενός κυκλικού περιγράμματος συμπίμπτει με το τέλος του).

Από τον δημιουργό Silkester | Pixabay

Συνήθης οπτική

Με αυτό το σκεπτικό, κάθε τετελεσμένη σχέση είναι ένας κύκλος, το μέγεθος του οποίου καθορίζεται, μεταφορικά, από τη χρονική διάρκειά της (μικροί και μεγάλοι κύκλοι αντιπροσωπεύουν μικρές ή μεγαλύτερες χρονικά σχέσεις). Αντίστοιχα, μια σχέση που είναι ακόμα «ενεργή», αντιπροσωπεύεται από ένα ημιτελές κυκλικό περίγραμμα. Εφόσον είναι άγνωστο το πότε θα τελειώσει αυτή η σχέση, μας είναι άγνωστο εκ των προτέρων το πόση απόσταση του κυκλικού περιγράμματος έχει διανύσει το καμπυλόγραμμο σχήμα που αντιπροσωπεύει τη σχέση μας μία δεδομένη στιγμή. Την απάντηση παίρνουμε μόνο όταν φτάσει το περιβόητο τέλος, όπου και «κλείνει ο κύκλος» (ορίζουμε δηλαδή τη σχέση μας εκ του αποτελέσματος ως έναν κύκλο, που, όπως κάθε κύκλος, έκλεισε).

Το πρόβλημα με αυτή τη μεταφορά είναι περισσότερο πρακτικό από όσο φαίνεται με τη πρώτη ματιά. Και αυτό γιατί, αν εξαρχής φανταζόμαστε τη σχέση σαν ένα κυκλικό περίγραμμα που διαγράφει μια κυκλική πορεία με κατεύθυνση την έναρξή της, έχουμε οι ίδιοι και οι ίδιες προσυπογράψει το τέλος της. Όχι γιατί το τέλος είναι αναπόφευκτο, αλλά γιατί εμείς έχουμε επιλέξει να την παρομοιάζουμε με ένα σχήμα που ξέρουμε ότι έχει τέλος. 

Αλλαγή νοοτροπίας

Αν πρέπει οπωσδήποτε να παρομοιάσουμε την έννοια της σχέσης εντός ενός χωροχρονικού πλαισίου με ένα σχήμα, τότε οι ανθρώπινες σχέσεις δεν είναι κύκλος, είναι γραμμή. Και μάλιστα γραμμή που εκτείνεται προς το άπειρο. Αυτό σημαίνει ότι έχει μεν μία αρχή, αλλά μας είναι άγνωστο, και αδύνατο να ορίσουμε εξ αρχής, το αν υπάρχει ένα τέλος. 

Τι σημαίνει αυτό πρακτικά; Ότι ο τρόπος με τον οποίο σχηματοποιούμε, φανταζόμαστε και παρομοιάζουμε τις καθημερινές μας πρακτικές έχει τεράστιο αντίκτυπο στη πραγματική μας ζωή. Ζούμε τη ζωή μας με βάση τα χρώματα, τα σχήματα, και τις προκαταλήψεις με τις οποίες την έχουμε εξ αρχής περιγράψει, καθορίσει και «ζωγραφίσει» στον εαυτό μας. 

Αν εξ αρχής θεωρούμε μια σχέση ως κύκλο, τότε, όταν έρθει το τέλος (ή κάτι που μοιάζει με τέλος), είμαστε κάτι περισσότερο από πρόθυμοι και πρόθυμες να το αποδεχτούμε, γιατί εμείς έχουμε ορίσει το τέλος ως αδιάσπαστο χαρακτηριστικό της (όπως αδιάσπαστο χαρακτηριστικό είναι το τέλος του καμπυλόγραμμου κυκλικού περιγράμματος). Αν όμως θεωρήσουμε τη σχέση ως ένα γραμμικό τμήμα που εκτείνουμε στο άπειρο, είμαστε περισσότερο διαστακτικοί και διστακτικές όταν αντιμετωπίσουμε κάτι που θα μπορούσε να διακινδυνεύσει την επ’ άπειρον πορεία του.

Η ιδιότητα της «γραμμής» (σχέσης) να κατευθύνεται προς το άπειρο χωρίς καθορισμένη λήξη, δεν σημαίνει ότι η λήξη δεν μπορεί να επέλθει. Ο λόγοι λήξης μιας οποιασήποτε σχέσης είναι πολλοί και σύνθετοι, και είναι στο χέρι του κάθε ανθρώπου να ορίσει το τέλος, όταν το κρίνει αναγκαίο. Είναι άλλο όμως να είμαστε ελεύθεροι και ελεύθερες να διακόψουμε μια επιζήμια σχέση, και να μην επιτρέψουμε τη διηνεκή της πορεία, και άλλο πράγμα να ξεκινάμε μία σχέση έχοντας την γνώση και την πεποίθηση ότι θα λήξει. 

Πιθανά αίτια & νέα συνειδητοποίηση: το παρόν στο επίκεντρο

Το γιατί πολλοί από εμάς επιδιδόμαστε σε τέτοιου είδους μοιρολατρικές οπτικές της ζωής, δεν μπορούμε να το γνωρίζουμε με σιγουριά. Είναι ο φόβος του τέλους τόσο μεγάλος, που προτιμούμε να το αντιμετωπίσουμε ώστε να σταματήσουμε να ζούμε με τον φόβο του; Είναι η έννοια της δέσμευσης τόσο αποτρόπαια, που εμπλεκόμαστε σε σχέσεις με άλλους και άλλες μόνο όταν ξέρουμε εκ των προτέρων ότι δεν θα είναι «για πάντα»; Είναι το ίδιο το «για πάντα» που μας φοβίζει και προσπαθούμε πάση θυσία να αποφύγουμε, νομίζοντας μ ά τ α ι α πως, ξεκινώντας ξανά και ξανά «από το μηδέν», ξεκινάμε και την ίδια τη ζωή «από το μηδέν»;

Ο τρόπος με τον οποίο βλέπουμε τη ζωή, υποδεικνύει το πως θα τη ζήσουμε. Δεν τη ζούμε όπως μας επιβάλλεται, αλλά όπως την επιλέγουμε.

❃❃❃